• این متن با همکاری خانم شهربانو انصاری تدوین گردیده‌ است.

معرفی

پروژه بین الحرمین شیراز با انگیزه متوازن نمودن خدمات شهری، ایجاد فضاهای زیبا و متناسب‌سازی دسترسی و هماهنگی بناهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی در محدوده‌ای به طول ۷۰۰ متر و به عرض متغیر از حدود یکصد و سی و چند متر تا حدود هفتاد متر، در مساحتی معادل ۱۱ هکتار در منطقه هشت شهر شیراز (بافت تاریخی فرهنگی) و در فعال‌ترین منطقه تجاری آن، در بین دو حرم مطهر حضرت احمد بن موسی (ع) و حرم مطهر سید علاءالدین واقع شده است. هم‌زمان با توسعه مجموعه‌های مذهبی و فرهنگی آستان قدس رضوی در کلانشهر مشهد، آستان حضرت معصومه در قم و آستان شاه عبدالعظیم حسنی (ع) واقع در شهر ری، ایجاد چنین پروژه‌ای در دستور کار قرار گرفت. از دید کلی پروژه بین الحرمین را در سه کاربری تجاری، فرهنگی و اقامتی می‌توان دید که با نگاه دقیق‌تر این پروژه شامل واحدهای تجاری، هتل، رستوران، دفاتر اداری و یک مرکز فرهنگی بزرگ شامل سالن کنفرانس، آمفی تئاتر، کتابخانه تخصصی هنر، موزه هنرهای دستی می‌باشد.

روند شکل‌گیری

در شیراز قدیم، تشخص والایی برای مکان‌های مذهبی و مقدس شهر وجود داشت که از جمله مقبره حضرت شاهچراغ (ع) و حرم سیدعلاالدین حسین (آستانه) (ع) را زیر پوشش حفاظتی می‌برد و ماندگاری این دو یادمان مذهبی را همراه با حفاظت و مرمت بافت شهری اطراف آن‌ها مورد توجه قرار می‌داد.
در اولین طرح مرمت شهری مصوب شیراز، در مجاورت هر یک از دو قطب مذهبی که نام برده شد، یک مرکز محله نوساز و مجهز به مکان‌های خدماتی همگانی شهری ساخته می‌شد و بقیه بافت (در فاصله بین دو مقبره) زیر پوشش حفاظتی قرار می‌گرفت. کمی پس از تصویب طرح مرمت شهری شیراز قدیم، اقدامات اداری و حقوقی و سپس اجرایی برای بنای مرکز محله‌ها آغاز شدند که پس از تحقق یافتن انقلاب اسلامی ایران، متوقف گشتند.
در طی همین مسیر، در سال ۱۳۷۴، مشاور طرح شیراز قدیم بالاخره پذیرفت که دو خط موازی میان مقبره حضرت شاهچراغ (ع) و میدان آستانه بکشد تا پس از بررسی‌هایی، معین شود که در فاصله میان این دو خط، کدام بناها باید تخریب گردد و محوطه‌ای نو به وجود آید و پذیرای بناهای جدید گردد. مهم‌ترین بررسی‌ها روی تملک و هزینه‌های آن صورت گرفتند و علی‌رغم مخالفت‌هایی که در مواجه با این تخریب وجود داشت، در سال ۱۳۷۴، شهرداری شیراز در اقدامی یک جانبه اقدام به تملک و تخریب محدوده‌ای به طول ۴۵۰ متر و به عرض تقریبی ۱۱۰ متر نمود که هزینه‌ای بالغ بر ۲ میلیارد تومان بر جای گذاشت. در جریان این تخریب مجموعه‌ای از عناصر با ارزش تاریخی مانند حمام تاریخی گلشن، منازل مسکونی با ارزش، کوچه معروف هفت پیچ، بخش‌هایی از بازارچه تاریخی منصوریه و مدرسه مقیمه و حتی ساختمان امامزاده منصور تخریب شدند و آسیب‌های جبران ناپذیری را بر پیکره و ساختار کالبدی و شبکه ارگانیک مسیرهای بافت تاریخی وارد کرد. حجم این تخریب در سطح بافت‌های تاریخی کشور بی‌مانند بود و باعث بروز معضلات و مشکلات عدیده‌ای برای منطقه و کل بافت تاریخی و شهر قدیم شد. در راستای حل این معضلات اقداماتی در طول مسیر تخریب شده به صورت موقت (نظیر آسفالت معابر، حصارکشی و …) انجام شد، که با توجه به تراکم بالای جمعیتی منطقه و مشکلات اجتماعی آن چندان موفقیت آمیز نبود. این محدوده به یک محدوده جرم‌خیز تبدیل شد و فعالیت‌های خلاف‌کارانه و ضد اخلاقی زیادی در آن صورت گرفت.

مهم‌ترین مشکلات ایجاد شده در این منطقه پس از تعریض را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:

• تبدیل محور پیاده قبلی به یک محور سواره شهری و تردد بدون برنامه خودروها از میان بافت
• ایجاد فضاهای مخروبه بدون مالک و بدون دید که موجب معضلات اجتماعی متعدد شد.
• از بین رفتن ماهیت خصوصی بافت و نفوذپذیری بدون حد و مرز عموم به درون بافت‌های تاریخی
• از هم گسیختگی ساختار ارگانیک گذرهای شهری و سردرگمی عابران پیاده
• آلودگی‌های شدید هوا، محیط، منظر و فضا در سطح منطقه
• رواج و شیوع زمینه‌های انجام جرم و تخلف در منطقه.

از آن‌جا که این امر ضایعات بزرگی را به همراه داشت و باعث گسست‌های اجتماعی-فرهنگی شدیدی در بافت قدیم شد، تسریع در امر تدوین طرحی برای این محدوده ضرورت یافت. شهرداری شیراز کار طراحی محور بین الحرمین را به دکتر فلامکی سپرد. اولین گزارش مربوطه در سال ۱۳۷۷ به شهرداری شیراز ارائه گشت. طرح مورد نظر، پس از ارزیابی‌های علمی-فنی مورد تأیید قرار گرفت. در سال ۱۳۸۱ پس از انجام گود برداری، طرح مورد نظر به شورای شهر بازگشت تا در مورد وجه اقتصادی و معماری آن تجدید نظر صورت گیرد. نهایتاً در جلسه شورای اسلامی شهر شیراز، تغییراتی چون افزایش سطح تجاری از ۱۵۰۰۰ متر مربع خالص در طرح دکتر محمد منصور فلامکی، به ۳۰۰۰۰ متر مربع ناخالص مورد تصویب قرار گرفت. در نهایت طرح پیشنهادی دکتر فلامکی کنار گذاشته شد و در سال ۱۳۸۳، تفاهم‌نامه مشارکت بین شرکت تواصل و شهرداری شیراز منعقد گردید.

اهداف پروژه

در گزارش موجود در دفتر تسهیل‌گری بافت تاریخی شیراز، نقاط مثبت پروژه بین الحرمین به شرح زیر بیان شده‌اند؛ البته قابل ذکر است که تحقق دستیابی پروژه به این اهداف، خود جای تأمل و تردید خواهد داشت.

• بازسازی و بهسازی حجم وسیعی از بافت فرسوده و قدیمی شهر
• جلوگیری از مهاجرت ساکنین مجاور به بیرون از بافت قدیمی
• ایجاد محیطی زیبا و فرهنگی در مجاورت حرم‌های مطهر
• سهولت عبور و مرور مجاورین، زائرین و شهروندان از شاهچراغ به سید علاالدین و بالعکس.
• ایجاد پارکینگی بزرگ با ظرفیت ۱۷۰۰ خودرو.
• ایجاد فرصت‌های قابل ملاحظه شغلی
• بهره‌برداری از ۱۵۰۰۰ متر مربع فضای فرهنگی و ورزشی شامل آمفی تئاتر، موزه و …
• جذب سرمایه‌گذاری خارجی در اجرای قوانین جمهوری اسلامی ایران.

زون‌بندی پروژه

پروژه بین الحرمین در سه زون متوالی ۱، ۲ و ۳ اجرا شده است. زون ۱ مجموعه در سال ۱۳۸۵ آغاز گردیده و در سال ۱۳۹۰ پایان پذیرفته است. این بخش شامل ۳۲۰۰۰ مترمربع از کل مجموعه بوده و ۳۵۰ واحد تجاری، مسجد، پارکینگ، انبارهای تجاری و تأسیسات مرتبط با آن‌ها را در بر می‌گیرد. کارفرمای این زون، شرکت سرمایه‌گذاری بین‌المللی تواصل بوده است. زون ۲ و ۳ مجموعه در سال ۱۳۹۰ آغاز شد و مقرر گردید که تا سال ۱۳۹۴ به پایان رسد. اما در حال حاضر نیز هنوز بخش‌هایی از زون ۲ و تقریباً تمامی زون ۳ به بهره‌برداری نرسیده است. این دو بخش شامل ۷۸۰۰۰ متر مربع مساحت بوده و شامل کاربری‌های تجاری، فرهنگی، اداری، هتل، رستوران، ورزشی، پارکینگ، انبارهای تجاری تأسیسات مرتبط با آن‌ها می‌شود. به طور تفصیلی، زون ۲ پروژه شامل نمازخانه، کلاس و کارگاه، کتابخانه و گالری، کافی‌نت و کافی‌شاپ، سالن ورزشی، سالن اجتماعات، غرفه صنایع دستی و پارکینگ، همچنین زون ۳ نیز شامل هتل، ورزشی، تجاری، اداری، انباری، پارکینگ خواهد بود.

نقد پروژه

اقدامات آمرانه تخریب بافت تاریخی شیراز در محدوده دو حرم، ضمن نابودی آثار ارزشمند فرهنگی و تاریخی بسیار، زمین‌های بایر و ناکارآمدی را با مشکلات فراوان پدید آورد. پروژه بین الحرمین اقدامی برای نوسازی این بافت بوده و از این حیث می‌توانست تجربه ارزشمندی برای سایر بافت‌های فرسوده باشد. پروژه‌هایی از این دست باید نقش محرکی را برای بافت پیرامونی خود داشته باشند؛ مقوله‌ای که به نظر می‌رسد بین الحرمین در آن موفق نبوده است. در این پروژه، رونق اقتصاد و اشتغال در سطح محلی و نوسازی بافت‌های مجاور اتفاق نمی‌افتد، خدمات در سطح محلی تعریف نشده و تأثیری در ارتقای خدمات‌رسانی محلات نداشته و محلات پیرامون را با معضلات اجتماعی، به حال خود رها می‌کند. پروژه بین الحرمین با اهداف متعالی و شعارگونه پای به میدان گذاشته اما موفقیت چندانی نداشته است و حتی علی‌رغم تلاش ظاهری در استفاده از معماری بومی و توجه به زمینه، دارای ساختمان‌هایی بسیار دانه درشت و نامأنوس با گونه‌شناسی بافت تاریخی و فضاهای شهری‌ای بسیار ناموزون، فاقد معیارهای مناسب فضایی و ناهماهنگ با ویژگی‌های بافت تاریخی است. طرح بین الحرمین در خصوص ساختار ارگانیک دسترسی‌های بافت تاریخی که با هجمه تخریب‌ها از هم گسیخته شده‌اند، هیچ‌گونه پیشنهادی ارائه نمی‌نماید و بعضاً با پیشنهاد قرارگیری ساختمان‌هایی ما بین دو بخش جدا شده در یک گذر، موجبات دوری بیشتر آن‌ها از یکدیگر را فراهم می‌کند. گویا این محلات را به سمت انزوا و نابودی کامل سوق می‌دهد؛ مسئله‌ای که این روزها به اسم طرح توسعه حرم شاهچراغ عینیت یافته است و کمر به نابودی بافت تاریخی و هویت‌بخش شیراز بسته است. در پایان، می‌توان با بررسی نمونه‌های مشابه، موضوع را این‌گونه دید که توسعه و گسترش مراکز مذهبی در بافت‌های تاریخی شهرهای زیارتی به بهانه تکریم زائران و ایجاد بستری مناسب برای حضور و آسایش آن‌ها، دست به تخریب بافت تاریخی و جای‌گزین‌ کردن آن‌ها با مراکز تجاری، هتل‌ها و … زده و هویت و فرهنگ محلات و شهر را فدای منفعت‌های اقتصادی و ارزش افزوده کرده است و علی‌رغم اعتراضات، همچنان در این مسیر قرار دارد.

منابع

• انصاری، شهربانو. (۱۳۹۶). ارزیابی تأثیرات اجرای پروژه‌های نوسازی شهری در بافت‌های فرسوده با تأکید بر رویکرد پایداری اجتماعی (مورد پژوهش: پروژه بین‌الحرمین شیراز). پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تربیت مدرس. استاد راهنما: دکتر علی اکبر تقوایی، استاد مشاور: دکتر مجتبی رفیعیان.
• فلامکی، محمد منصور. (۱۳۸۴). سیری در تجارب مرمت شهری، از ونیز تا شیراز. تهران: انتشارات فضا.
• مهندسین مشاور پرداراز. (۱۳۸۹). بازنگری طرح تفصیلی منطقه ۸ شیراز.