• این متن با همکاری خانم زهرا خسروی‌پور تدوین گردیده‌ و تمامی تصاویر از آلبوم شخصی نگارندگان برداشت شده‌ است.

در کشور عزیزمان ایران، وجود اقلیم آب و هوایی گوناگون و دوره‌های تاریخی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد، فرهنگی غنی و مردمانی باذوق سبب بروز سبک‌های مختلف معماری گشته است. شهر دزفول با قدمتی چندین هزار ساله گنجینه‌ای غنی از معماری است، به‌گونه‌ای که به گفته مورخان از ۵۰۰۰ سال پیش چنین سبک‌هایی در دزفول وجود داشته و تا دهه ۱۳۴۰ شمسی نیز این اصول در خانه‌ها پابرجا بوده است. معماری دزفول در عین حفظ ارزش‌های ساختارگرایانه خود، به معماری بی‌قیدوبند هم مشهور است. این تفکر ساختار شکنانه موجب برخورداری این بافت از زیبایی منحصربه‌فرد شده است (اصلاحچی، میردریکوندی، ۱۳۹۲: ۲-۴).

با ورود به بافت تاریخی دزفول، آنچه سیمای این بافت قدیمی را از سایر بافت‌های درون‌گرای تاریخی مجزا می‌کند، نقش نگاره‌هایی آجری است که در نمای ساختمان‌ها و جداره دیوارهای بافت خودنمایی می‌کند و موجب شده که کوچه‌های شهر از «بافتی» برخوردار شوند که نظیر آن را در هیچ کجا نمی‌توان یافت به همین دلیل است که دزفول را شهر آجر می‌نامند. سبک خاص چینش آجرها در شهر دزفول را «خوون چینی» می‌گویند، این خوون چینی‌ها علاوه بر جنبه‌های زیبایی‌شناسی، دارای پشتوانه‌ای فنی نیز هستند که معماران قدیم برای حل مسائل اقلیمی آنان را به کار بسته‌اند. در پشت این خوون چینی‌ها دنیایی از رنگ، طرح و سبک نهفته است. از آنجا که اقلیم گرم و مرطوب دزفول، ماندن در شرایط بیرون را سخت می‌کند، معماران نهایت دقت خود را صرف ساختن خانه‌هایی کرده‌اند که برای ساکنانشان نهایت آسایش، آرامش و خنکی به همراه داشته باشد. اینجاست که تکنیک و زیبایی دست در دست هم داده و خالق بهشت‌هایی می‌شوند که تنها محرمان را بدان جا راه است. غالب خانه‌های مسکونی دزفول از سلسله‌مراتب فضایی یکسانی برخوردارند؛ با این حال آن‌چنان این نظم معماری به زیبایی به کار گرفته شده است که هرکدام از خانه‌ها شخصیت مستقل و منحصر به فردی دارند. این سلسله‌مراتب فضایی از ورودی و شاید چندین ورودی شروع شده به هشتی رسیده و بعد از آن وارد حیاط مرکزی شده که دورتادور آن را اتاق‌هایی فرا می‌گیرد که ایوان به زیبایی تمام در میان آن‌ها می‌درخشد. در این جاست که ظرافت خوون چینی‌ها به نهایت اعتلای خود می‌رسد. غلام گردش، شبستان و شوادان از دیگر بخش‌های این خانه‌هاست. شوادون با نقش خنک‌کنندگی خود در گرمای داغ تابستان از دیگر تمهیدات اقلیمی این خانه‌ها است.

دزفول را شهر آجر می‌نامند. سبک خاص چینش آجرها در شهر دزفول را «خوون چینی» می‌گویند، این خوون چینی‌ها علاوه بر جنبه‌های زیبایی‌شناسی، دارای پشتوانه‌ای فنی نیز هستند که معماران قدیم برای حل مسائل اقلیمی آنان را به کار بسته‌اند.

خانه‌های مسکونی دزفول با سبک معماری منحصر به فرد خود یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر دزفول را تشکیل می‌دهند. تعداد زیادی از آن‌ها در حال حاضر هنوز ساکنینی دارند و امکان بازدید عموم برای همگان فراهم نیست. تعدادی از این خانه‌ها نیز توسط میراث فرهنگی شناسایی و ثبت آثار ملی شده‌اند. با این حال توجه به این نکته ضروری است که حفظ کالبد بدون داشتن کارکرد سبب می‌شود که در طی سالیان، این خانه‌ها حیات خود را از دست داده و به زودی به زوال و تخریب دچار شوند. به همین دلیل پیشنهاد می‌گردد که از طریق تزریق کاربری‌های متناسب با بافت و بنا، نظیر کاربری‌های فرهنگی، اداری، خدماتی (رستوران و …)، اقامتی در وحله اول حیات این کاربری‌های تضمین شده و سپس از طریق تعریف مجموعه‌ای از این فضاها در ارتباط با یکدیگر امکان تعریف شبکه‌ای از فضاها در یک مسیر ویژه گردشگری در داخل بافت ایجاد گردد. این عامل سبب می‌گردد که از طریق بهسازی بناها، جداره‌ها، مسیرها و استقرار سایر کاربری‌های موردنیاز حضور گردشگران و مسافران در شهر تسهیل شده و موجب رونق گردشگری و تعریف کارکردهای جدید اقتصادی در شهر دزفول ‌گردد.

انتقادات:

• عدم وجود مسیر ارتباطی مناسب برای سهولت دسترسی پیاده درون بافت
• بی‌توجهی به وضعیت خانه‌های تاریخی
• نگاه موزه‌ای به خانه‌های تاریخی
• عدم وجود ضوابط برای ساخت‌وسازهای جدید
• ناهمگونی ابنیه نوساز با ابنیه تاریخی با هویت
• عدم تعریف فعالیت مناسب برای خانه‌های با ارزش
• غلبه خودرو بر بافت

پیشنهادات:

• تعیین استراتژی برای بافت تاریخی
• امکان تعریف مسیر گردشگری مواصلاتی بین ابنیه با ارزش
• امکان تعریف کاربری‌های جدید برای ابنیه
• امکان تعریف ضوابط تنبیهی و تشویقی برای جذب سرمایه‌گذاری در بافت
• امکان جذب ساکنان قدیمی در بافت برای افزایش حس تعلق به بافت
• امکان بازسازی ابنیه رو به زوال
• تبلیغات گسترده برای معرفی بافت به بخش گردشگری
• تسهیل دسترسی پیاده
• محدود کردن دسترسی سواره و مدیریت پارکینگ

منابع:

اصلاحچی، علی، میردریکوندی، صبا. ۱۳۹۲٫ بررسی ساختار خانه‌های سنتی ایران (نمونه موردی خانه سوزنگر دزفول). اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار ۲۸-شهریور ۱۳۹۲٫

تابان، محسن، پورجعفر، محمدرضا. ۱۳۸۷٫ بازشناسی عوامل هویتی بافت تاریخی دزفول و کاربرد آنها در توسعه شهر. فصلنامه مدیریت شهری. شماره۲۲، زمستان۱۳۸۷، صفحات۴۲-۲۳٫

رهنمایی، محمدتقی، ملک نیا، محبوبه، جهانیان، منوچهر،. ۱۳۹۰٫ نقش محورهای فرهنگی و تاریخی منطقه۱۲ در توسعه گردشگری شهر تهران. فصلنامه علمی پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، شماره۴، پاییز۱۳۹۰٫