مقدمه

بازار در شهرهای ایرانی دوره اسلامی به مثابه مهمترین فضاهای شهری و جزء عناصر عملکردی شهر قلمداد می‌شود و همواره به عنوان ستون فقرات شهر عمل کرده است. در شهرهای ایرانی عموما سایر عناصر شهری در ارتباط تنگاتنگ و منسجم با بازار بوده و همواره در هماهنگی با آن سازمان یافته‌اند و نقش اصلی آن در زمینه اقتصادی در کنار سایر نقش‌های آن همچون اجتماعی و فرهنگی مورد تاکید بوده است.

سابقه ایجاد بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز می‌گردد. طبق مدارک تاریخی، بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یکی از عناصر مهم شهری بوده است. پس از اسلام، گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی، ازدیاد راه‌های کاروانی، توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی، موسوم با بازار شد. در شهرهای اسلامی بازار، محور اصلی و مرکز اقتصادی شهر بوده و انبارهای مهم، مراکز تولیدی، مراکز توزیع کالاهای گوناگون و مبادلات پولی در آن جای داشتند.

در بررسی بازارهای قدیمی شهرهای ایران می توان مهمترین وجه مشترک آنها را در موارد زیر برشمرد:

الف) شکل‌گیری بازارها در امتداد مهمترین راه‌های اصلی شهر؛

ب) قرارگیری مسجد جامع و کاروانسرا در کنار آن؛

ج) قرارگیری دکان‌ها در دوسوی راسته اصلی و راسته‌های فرعی و عرضه کالای اختصاصی توسط هر راسته؛

د) سرپوشیده بودن بازارهای قدیمی و تاریخی موجود؛

ه) استفاده از مصالح بومی و با کیفیت و بهترین شیوه‌های معماری در ساختمان بازارها.

اما در این میان بازار تکاب ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود را دارا می‌باشد که آن را از تمام بازارهای قدیمی متمایز می‌سازد. این بازار برخلاف سایر بازارهای موجود که اغلب به صورت سرپوشیده ساخته شده‌اند، بصورت روباز احداث گردیده و در تقاطع چهار راه مرکزی شهر واقع شده است و شاید بتوان آن را در جزء بزرگترین بازارهای روباز سنتی کشور و حتی بزرگترین آن‌ها قلمداد کرد. درباره تاریخچه آن اینگونه بیان می‌شود که: بازار روباز تکاب در سال ۱۳۲۸ تا سال ۱۳۳۸ (ه.ش) توسط معمار معروف شهر تبریز استاد غلامحسین معمار باشی تبریزی به دستور ساعدالسلطان افشار در چهار خیابان اصلی به مرکزیت چهارراه فعلی تکاب ساخته شد.

درباره تکاب

شهر تکاب مرکز شهرستان تکاب است. شهرستان تکاب یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان غربی‌ست که در منتهی الیه جنوب شرقی این استان واقع شده است. این شهرستان دو بخش مرکزی و تخت سلیمان را شامل می‌شود که شهر تکاب مرکز شهرستان و همچنین مرکز بخش مرکزی به شمار می‌رود. این شهرستان با سه استان آذربایجان شرقی از شمال، زنجان از شرق و استان کردستان از سمت جنوب و جنوب شرقی هم مرز است. از سمت غرب نیز به شهرستان شاهیندژ در استان آذربایجان غربی محدود می‌شود. این شهر به دلیل واقع شدن در بین ارتفاعات در دسترسی به شهرهای همجوار با محدودیت مواجه است و از طریق راه ارتباطی تکاب – شاهیندژ با مرکز استان و از طریق جاده تکاب – بیجار با مرکز کشور ارتباط دارد. این شهر در ارتفاع ۱۷۹۰ متری از سطح دریا قرار دارد و طبق سرشماری رسمی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، دارای ۴۹۶۷۷ نفر جمعیت در قالب ۱۴۳۶۹ خانوار است. ساکنین تکاب به زبان‌های ترکی آذربایجانی و کردی سورانی تکلم می‌کنند و شیعه و سنی مذهب می‌باشند. نام قبلی تکاب تا سال ۱۳۱۶ شمسی به ترکی «تیکان تپه» بوده است. این شهر تا پیش از آن به سبب وجود خار در تپه های اطراف شهر، به این نام خوانده می شد. سپس، بنا به تصویب فرهنگستان زبان ایران، نام آن به «تکاب» تغییر یافت.

ویژگی‌های معماری و شهرسازی بازار روباز تکاب

بازار تکاب دارای ویژگی های مختص به خود می‌باشد. درب‌ها و پنجره‌های دکان‌های بازار از چوب ساخته شده است و پنجره‌های آن در قسمت بالایی دارای قوس های نیم دایره‌ای می باشند که به عنوان یکی از مشخصه‌های اصلی آن قابل ذکر است و تکرار آن در طول خیابان به ایجاد ریتم کمک کرده است. در ساخت آن از مصالحی مانند چوب به عنوان تیر، و آجر استفاده شده است. نکته قابل توجه در معماری این بازار اندازه مغازه‌هاست. این مغازه‌ها نسبت به کاربری و متراژ زمین طراحی شده و به‌طور کلی به شکل مستطیلی به ابعاد ۳ در ۷ و به ارتفاع سه و نیم متر هستند و با آجرکاری بسیار زیبا و با سردرهای منحصر‌به‌فرد هویت خاصی به خیابان‌های شهر تکاب داده است. مغازه‌ها به صورت یک طبقه بوده و بوسیله یک پله از کف تراز خیابان بالا آمده‌اند. طول این بازار زیاد بوده و به همین دلیل آن را شاخص از سایر بازارها ساخته است. اکثر بازارهای سنتی کشور سربسته هستند اما بازار تاریخی تکاب تنها بازاری روباز سنتی است که در دوره پهلوی اول و با سبک معماری آن دوره ساخته شده است.

یکی از مهمترین عوامل رونق بازارهای سنتی، صنایع دستی و محصولات صادراتی شهر است. مهمترین کالای بازار تکاب نیز قالی افشار است که در همه جا آن را به اسم فرش آهنین می‌شناسند. درحالی که بیشتر کارگاه‌های تولید فرش در روستاهای اطراف قرار دارد با این حال مهمترین محل فروش فرش، بازار تکاب است. از اجناس دیگری که در این بازار به فروش می‌رسد به غیر از غلات و میوه‌جات مختلف می‌توان به محصولات دامی اشاره کرد که به دلیل طبیعت کوهستانی تکاب نام‌ونشان خود را دارند.

دیگر عناصر موجود در بازار

از ویژگی مهم دیگر بازار تکاب می‌توان به قرارگیری مسجد جامع شهر در آن و کاروانسرای قدیمی (که امروزه به عنوان باربری فعالیت دارد) اشاره کرد. مسجد و بازار به گونه‌ای باهم درآمیخته اند که درب ورودی مسجد به داخل بازار باز می‌شود. این مسجد طبق اسناد تاریخی موجود در سال ۱۳۳۲ هجری‌قمری (۱۲۹۲ ه.ش) به فرمان سردار حسینعلی خان افشار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار توسط معماران محلی احداث گردیده است. مسجدجامع شهر تکاب در کالبد سیمای این شهر به همراه بازار، همواره به عنوان یکی از مهمترین عناصر کالبدی، در یک هم‌پیوندی با ایفای نقش سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و مذهبی خود مکمل نقش اقتصادی بازار و بازاریان در ادوار مختلف بوده است.

در خصوص شکل گیری کاروانسرای این شهر نیز می توان اینگونه گفت که موقعیت خاص شهر تکاب و تبدیل آن به مرکز تجارت کوچک در مسیر بازرگانی تبریز- همدان و ورود و خروج کاروان‌های تجاری از نقاط مختلف منطقه و کشور ایجاب می‌نمود مکانی برای استراحت و توقف کاروانیان ایجاد شود. این ضرورت باعث گردید که کاروانسرای تکاب در فاصله سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۸ هجری شمسی و همزمان با ساخت بازار توسط استاد غلامحسین معمارباشی تبریزی به دستور ساعدالسلطان افشار در نزدیکی چهارراه اصلی و روبروی مسجد جامع تکاب ساخته شود. این مکان علی رغم گذشت زمان به شکلی جدید به فعالیت خود ادامه می‌دهد و هم‌اکنون با عنوان باربری اتحاد برای نقل‌وانتقال کالا به شهرهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جمع‌بندی

در گذرگاه تاریخی، بازارها همواره به عنوان مهمترین قلب تپنده اقتصادی شهرها نقش‌آفرینی کرده‌اند. بازار نهادی اجتماعی و مشتمل بر عناصر دینی، مذهبی و سیاسی است. این نهاد مرکز اصلی ملاقات، تجارت، دادوستد در زندگی شهری است. با نگاهی به تاریخچه شهر تکاب می توان دریافت ایجاد شهر تکاب ناشی از رشد و گسترش این بازار بوده است و در ادامه دورتادور آن فضای شهری شکل گرفته است. در واقع قرارگرفتن شهر فعلی تکاب در مسیر تجاری- بازرگانی تبریز به همدان ایجاب می‌نمود که مرکزی اقتصادی در این روستا ایجاد شود تا بتواند نقش تسهیل کننده و بین راهی در امر تجارت بین این دو منطقه اقتصادی مهم ایران داشته باشد.

اما ساختار معماری کنونی بازار تکاب برخلاف گذشته درخشان و ارزشمند خود، جز یک بنای آجری فرتوت دیگر هیچ مفهومی را تداعی نمی‌کند. بناهای جدید الاحداث مانند ساختمان بانک‌ها و چند بنای دیگر، شالوده خود را بر پایه تخریب بافت ارزشمند بازار گذاشتند که علاوه بر ایجاد ترافیک در خیابان‌ها، مانع توسعه این شهر در بخش‌های دیگر شده است. این در حالی است که نگاهی به بناهای قدیمی موجود در بازار این شهر، نشان می‌دهد این بناها با ساختار و بافت‌های همگون و نسبتاً سنتی، مطابق با شرایط اقلیمی و نیازهای مردم شکل گرفته اما امروز به دلیل بی‌توجهی‌های صورت گرفته درمورد آن، دچار فرسودگی شده است.

امید است تا سازمان ها و نهادهای مسئول با بازسازی و بازآفرینی‌ای که، با مبنا قرار دادن فرهنگ مردمان این شهر است، در جهت جلوگیری از تخریب بیشتر این مجموعه برآیند تا شهر تکاب دوباره هویت تاریخی خود را بازیابد.