منظر یک شهر بیان کننده هویت و شخصیت یک شهر است. منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان‌ها، خیابان‌ها و مکان‌هایی است که محیط شهری را می‌سازند. در این میان نمای ساختمان یکی از مؤثرترین عناصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری و زیبایی بنا و در نتیجه کیفیت فضاهای شهری است. از طرف دیگر، نما تأثیرپذیرترین عنصر از تصمیمات طراحان شهری می‌باشد؛ چرا که ویژگی‌های درونی فضا در اختیار مالکیت خصوصی می‌باشد؛ در حالی که چهره خارجی بنا، به دلیل تأثیرگذاری بر کلیت ساختار شهر، بخشی از مقوله حقوق عمومی و تشکیل‌دهنده چهره فضای عمومی است؛ بنابراین وظیفه رسیدگی به آن بر عهده مدیریت شهری است.
در این بین تنها ابزار مورد دسترس برای کنترل این وضعیت، تنظیم ضوابط و مقررات و وجود نهادهای برای کنترل این ضوابط می‌باشد.
تهیه ضوابط و چارچوب نما در کشور ایران موضوع جدیدی نیست. توجه به پیشینه تدوین ضوابط در ایران نشان می‌دهد که در گذشته مسئله‌ی نما با چنین بحران جدی رو به رو نبوده است. دقت در اصول و ضوابط ملاک عمل برای ساخت بناها به ویژه در دوران پهلوی نشان از کارایی بسیار زیاد آن‌ها می‌دهد. با اینکه اولین قانون رسمی در این حوزه، «آئین‌نامه پیش‌آمدگی ساختمان‌ها در گذرها» مصوب سال 1318 می‌باشد اما نقطه عطف آن در ایران، مربوط به قانون «آئین نامه ساختمانی شهر تهران» در سال 1321 است که ضوابط بسیار روشن برای ساخت و ساز عنوان کرده است، به طوری که موجبات هماهنگی نماها در مقیاس کلان را فراهم آورد.
با تدوین اولین طرح جامع تهران، ضوابط ملاک عمل دوران پهلوی از دستور کار خارج شد و این عامل اولین زمینه‌های ناهماهنگی نما در شهر تهران را ایجاد کرد. در این میان سرعت ساخت‌وسازها، وجود بدنه‌های بسیار ناهماهنگ و ساخت‌وسازهای با الگوهای غربی موجب بی‌هویت شدن شهرها شده و انتقادات بسیاری را به ساختار بصری شهرها به خصوص برای تهران به عنوان پایتخت وارد کرد. این عوامل سبب شد که در سال 1393 شهر تهران، اقدام به ایجاد کمیته‌های نما در ساختار شهرداری و تدوین ضوابط برای ملاک عمل قرار گرفتن در این کمیته‌ها نمود. مروری اجمالی بر این سند نشان می‌دهد که این ضوابط در مقیاس معماری تدوین شده و قابل تفسیر بوده به طوری که سلیقه‌های شخصی می‌تواند منجر به داوری‌های گوناگونی گردد. چه بسا که بر مبنای آن‌ها نمای یک ساختمان در یک منطقه تصویب گردد در حالی که در منطقه دیگر همان نما مورد پذیرش قرار نگیرد.
بررسی ضوابط و مقررات کنترلی در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که علاوه بر وجود نهادهای کنترلی اجرای ضوابط، ضوابط به روشنی عنوان گردیده‌اند و این ضوابط متناسب با ویژگی‌های مکانی در هر بخش متفاوت هستند. اسناد مربوط به نما در این کشورها را می‌توان به دو صورت کلی زیر دسته‌بندی کرد:
- اسنادی که به طور خاص مربوط به نما نیستند ولی ضوابط مربوط به نمای ساختمان در آن‌ها بررسی شده است:[1]
این اسناد به منظور تدوین ضوابط برای کل و یا بخش از شهر تدوین گشته و مواردی نظیر منظر خیابان، فضای سبز، مبلمان شهری، پارکینگ و … را مورد بررسی قرار می‌دهد و ضوابط مربوط به نما به عنوان یکی از مباحث مهم تأثیرگذار بر شهر در مقیاس طراحی شهری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
از نمونه‌های این اسناد می‌توان به سند راهنمای طراحی شهر کلمبوس[2] اشاره کرد این سند که در 6 بخش تدوین شده است به شرح زیر می‌باشد:
بخش اول به معرفی کل سند و لزوم تهیه سند پرداخته و سازوکارهای بررسی شده در آن را بیان می‌کند. بخش دوم سند، فرآیند طی شده و دست‌اندرکاران را در قالب یک چارت معرفی می‌کند. راهنمای طراحی مرتبط با ساختمان‌های تجاری و ساختمان‌های مسکونی به تفکیک در دو بخش جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. بخش‌های دیگر سند به بخش علائم و راه‌کارهای برخورد با ساختمان‌ها نظیر تخریب و تثبیت پرداخته است. ضوابط مرتبط با نماسازی به تفکیک در بخش ساختمان‌های تجاری و مسکونی مورد بحث قرار گرفته است.
- سندهای مربوط به برنامه‌های بهسازی یا نوسازی نما[3]؛ این اسناد به طور خاص بر روی نما تمرکز کردند و علاوه بر بررسی ضوابط، راه‌کارهای عملیاتی کردن این برنامه‌ها را از طریق پیشنهاد برنامه‌های تشویقی برای مالکان، بررسی فرآیندهای اجرایی و … را مورد بررسی قرار می‌دهد.
از نمونه‌های این سند می‌توان به سند بهسازی نما در شهر برامپتون[4] که در سال 2016 برای مرکز این شهر تدوین شده اشاره کرد.
این سند از دو بخش کلی تشکیل شده است: بخش اول این سند، سازوکارهای مرتبط با برنامه‌های بهسازی را مورد بررسی قرار داده است که عبارت‌اند از:
فرآیند کلی و مراحل اجرای برنامه بهسازی، تأمین 50% بودجه بهسازی نما توسط شهرداری در صورت اجرای درست و به موقع ضوابط توسط مالکان، فرآیند نظارت، محدودیت‌های زمانی و جریمه‌های در نظر گرفته شده در صورت عدم اجرای ضوابط.
بخش دوم سند، ضوابط طراحی نما و نیز نمونه‌های موفق اجرای طراحی نما قبل و بعد از برنامه بهسازی را بیان کرده است.
لازم به ذکر است استفاده از برنامه‌های تشویقی برای مالکان، علاوه بر اینکه فرآیند بهسازی را به بخش خصوصی واگذار می‌کند، نیاز به تأمین بودجه توسط بخش دولتی و شهرداری را از بین برده و موجب می‌شود که مدیریت بعد از اجرا نیز تسهیل شده و هزینه‌های مرتبط با آن و نیز خطر تغییر نما در گذر زمان به شدت کاهش یابد.
تنوع این اسناد، وجود حداقل یک سند طراحی نما برای هر شهر متناسب با ویژگی‌های آن، توجه به زمینه در مباحث طراحی نما، وجود فرآیند و کمیته اجرایی نما نشان از توجه ویژه این کشورها به این مقوله و نقش غیر قابل انکار آن در منظر شهری دارد.
مقایسه اجمالی سند نمای شهر تهران با اسناد مذکور، نشان می‌دهد که در این سند، نما به صورت مقوله‌ای معماری نگریسته شده و به ماهیت چندبعدی و پیچیده آن توجه نشده است، همین عامل سبب شده است که سند تدوین شده بدون توجه به عوامل مؤثر بر نما، به پیشنهاد چند توصیه کلی محدود شده و تصمیم‌گیری در مورد نما را به مسئله‌ای سلیقه‌ای بدل نموده است. با توجه به اسناد بررسی شده پیشنهاد می‌گردد سند نمای در یک سلسله‌مراتب استاد بالاتر تدوین شده و به نما به صورت مسئله‌ای چند بعدی نگریسته شود و با تدوین ضوابط و مقررات متناسب با ویژگی‌های هر منطقه تهران، موجبات عملیاتی‌تر شدن این ضوابط را موجب گردند.
[1] Design Guidelines, Design Standards, …
[2] Columbus, Georgia
[3] Façade Improvement program, facade renovation program
[4] Brampton, Canada