مقدمه

مجموعه عباسی به طوری کلی و مجتمع عباسی (مجتمع آمادگاه) به طور خاص فضایی است با هویت فراوان در قلب اصفهان؛ فضایی که همواره نسل جوان را به خود جذب کرده است. فضایی که فارغ از جنسیت و زمان در دهه های اخیر میزبانی برای حضور نسل های مختلف در خود بوده است. یکی از علت های این جذب جمعیت را شاید بتوان در اختلاط کاربری موجود در این مجموعه که از کافه و رستوران تا هتل و نمایشگاه و فروشگاههای هنری و صنایع دستی به صورت یکپارچه و هماهنگ همواره عمل کرده است.

فضایی که خودش را به صورت عجیبی همواره با نسل جوان تر می تواند وفق دهد. مجموعه ای که یک روز نیازهای مسافران را در کنار آموزش و سرگرمی شهروندان در عصر صفوی برطرف می نمود و امروز کتاب و قلم افزار نسل جوان را در کنار ورزش و تفریح و سرگرمی آنها فراهم کرده است. فضایی که نتنها رفتار و فعالیت را شکل داده بلکه خود با پتانسیل های فراوان همواره از رفتار استفاده کنندگان فضا شکل گرفته است.

این مجموعه، هتل عباسی، یکی از مهم ترین و شناخته ترین هتل های ایران، موزه و مدرسه علمبه، مجموعه ای از کتابفروشی ها، فروشگاه های صنایع دستی، نمایشگاه، سینما و فضای باز را در خود جای داده است.

تاریخچه کلی مجموعه

آغاز اهمیت این گوهر اجتماعی که در قلب اصفهان می درخشد را باید از آغاز ساخت اولین هسته های این مجموعه یعنی مهمانسرا و مدرسه مادرشاه دانست؛ دوبنایی که چندی بعد با نام دیگر شناخته شدند و شاید کسی اسم قدیم آنها را در خاطر نداشته باشد، اما همواره از مهمترین فضاهای اصفهان محسوب می شوند. اين مجموعه به دستور شاه سلطان حسين صفوي ، ساخته شد و آن را به مادر خويش پيشكش كرد، از اين رو، مدرسه و كاروانسراي مادر شاه ناميده شد. به نظر مي رسد بناي مدرسه مادر شاه در سال 1112 هجري قمري آغاز و تا سال 1128 به طول انجاميده است.

تاريخ هاي نقش شده در گوشه و كنار اين مدرسه، زمان ساخت آن را مشخص مي كند. در كتيبه اي در گوشه و کنار مدرسه سال 1114 و بر كتيبه چوبي ديگري سال 1119 و در نقش حک شده بر در مدرسه، سال 1120 و در كتيبه اي به خط عبدالرحيم جزايري، سال 1122 نقش شده است.

معماری اولیه مجموعه

استواري و زيبايي از ويژگيهاي اصلي كاروانسراهاي صفوي است که در بنای کاروانسرای عباسی (مادرشاه) نیز قابل مشاهده است. اگر چه گاهي تفاوتهاي اصلي در اجزاي اين بناها ديده مي شود ، اما عناصر عمده، همچون حياط چهارگوش مركزي با اتاقهاي يك يا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرينه و صفه ها با ايوانهاي جلوي اتاقها ويژگي مشترك بيشتر اين كاروانسراهاست.

در بازسازي كاروانسراي مادر شاه كوشش شده است كه شكلي كلي آن محفوظ بماند و تنها تغيير ظاهري ، درختكاري و آرايش صحن مركزي آن به شكل باغهاي اصيل ايراني است. در آب و هواي كويري و نيمه كويري ايران ، حياط قلب تپنده معماري است فضايي باز و مفرح كه طبيعت مهربان را با آب و گياه به كاشانه ما مي آورد و آن را از خشكي و سرماي بيرون محفوظ مي دارد . كاروانسراي مادر شاه نيز همچون ديگر كاروانسراهاي صفوي حياطي مربع شكل در ميان دارد كه طول هر ضلع آن هشتاد متر است.

در نوسازي كاروانسرا اين حياط خاكي باغي پر گل و گياه شده است كه نهري به نام فرشادي از ميان آن مي گذرد. در هر ضلع حياط ، ايواني قرار دارد كه حجره هاي دو طبقه سفيد رنگ در كنار آن صف كشيده اند . به گفته تاورنيه، سياح اوپايي ، بازرگانان متمكن آن روزگار ، اتاقهاي پايين را به اتاقهاي بالا ترجيح مي دادند، زيرا هم در تابستان خنك تر و هم به انبارها و باراندازهاي آنان نزديك تر بود . در آن زمان در صحن مركزي كاروانسرا سكويي دراز براي پياده كردن بارها تعبيه شده بود و اصطبلهايي نيز براي تيمار چهارپايان باركش وجود داشت. ايوان شمالي كاروانسرا به بازارچه شاهي و ايوان جنوبي به باغ فتح آباد باز مي شد كه امروز چيزي از آن آثار برجاي نيست.

تغییر در استفاده از کاروانسرای صفوی

در دوره هاي بعد كاروانسراي مادرشاه نيز ، همچنين بسياري از بناهاي ديگر متروك ماند و تنهادر زمان حكومت ظل السلطان ، شاهزاده سفاك قاجار ، يك بار تعمير شد. سپس در عهد معاصر از اين بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده مي شد كه امروز نام خيابان آمادگاه يادگار آن دوران است . فضاي نسبتا وسيع اين كاروانسرا موجب شد كه در سالهاي بعد توقفگاه كاميونهاي حمل قند و شكر باشد و در سال 1336 شمسي كه بازسازي اين بنا آغاز شد ، با قرار ماهانه سي هزار ريال در اجاره اداره قند و شكر بود.

همين بهره برداري نامناسب بود كه همراه با باران و آفتاب و بي اعتنايي مردمان، بر سرعت ويراني كاروانسرا افزود . ديوارهاي آجري نماي داخلي ، بر اثر ضخامت كاهگل ،‌كه هر بار لايه اي بر لايه پيشين افزوده مي شد، شكاف برداشته،‌ در زير وزن روز افزون بامها قد خم كرده بود، پي هاي ضلع شرقي ، ديگر تاب نگهداري بنا را نداشت و ديوارها در آستانه سرنگوني بود.

وضع ديگر قسمتها نيز چندان بهتر نبود . هم بنياد بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بي امان روزگار بر باد داده بود . كاشيها فروريخته ، درها و پنجره هاي قديم به يغما رفته و سنگهاي كف ايوانها و نبش ديوارها ، به مرور ايام ساييده و فرسوده شده بود . در همين زمان بود كه شركت سهامي بيمه ايران گام پيش نهاد و با پيشنهاد آندره گدار ، كه زماني رييس و در آن موقع مشاور اداره كل باستانشناسي بود ، تبديل كاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را كه بعدا مهمانسراي شاه عباس ناميده شد ، تصويب كرد (سال 1336) .

در تابستان ۱۳۴۵ گروهی متشکل از ۱۵۰ نفر از طراحان، نقش‌پردازان، گچ بران، مشبک‌سازان و آیینه‌کاران به سرپرستی مهدی ابراهیمیان کار تزیین مهمانسرا را آغاز کردند Honarnews.ir)). 

مجتمع عباسی (مجتمع آمادگاه)

مجتمع عباسی در دهه 50 هجری در فضای روبروی هتل عباسی با زیر بنای 7750 متر مربع ساخته شد . این فضا شامل کاربری های تجاری اداری و فرهنگی بوده است و تکمیل ساخت آن تا دهه 60 هجری به طول انجامید. کاربری های امروزی نیز در این فضا به صورت تجاری فرهنگی و اداری است.(کتاب فروشی-اداره نوسازی-مرکز آموزش شهرداری-فروشگاههای لوازم هنری-نمایشگاههای فرهنگی-تالار فرهنگی سوره-کافی شاپ). از نظر ماهیت و جایگاه فضا در شهر این فضا به عنوان مرکز کتاب و دیدار های هنری فرهنگی در اصفهان شناخته شده که از جایگاه ذهنی قوی در بین شهروندان اصفهان برخوردار است. از دیگر مسائل مهم که جایگاه ویژه ای برای این فضا به وجود آورده می توان به استفاده از محوطه باز این مجموعه توسط جوانان برای ورزش های نمایشی مانند اسکیت برد و دوچرخه اشاره نمود.

بررسی مجتمع عباسی

این فضا در 2 طبقه و یک زیر طبقه به صورت U شکل روبروی هتل عباسی ساخته شده و فضای جلوی محیط کالبدی با رواقی از فضای باز مجموعه جدا شده است که به موجب این امر فضایی چند سطحی با کیفیات بصری متفاوت با آسایش اقلیمی متناسب ایجاد شده . ارتفاع مجموعه در همه بخش ها یکسان و 6 متر است که نورگیر های مثلث شکلی ساختمان را از آسمان جدا می کند و این امر بر هویت و تفاوت این فضا با فضاهای شهری دیگر کمک شایانی نموده است.

 نسبت ارتفاع به عرض در این میدان معادل 1به6 و عرض به طول معادل ½ می باشد. با اینکه به نظر محصوریت از نظر ارتفاع به عرض کم است این کم بودن به وسیله کف سازی استفاده از فضای تعریف شده و مبلمان شهری جبران شده و فضا حس محصوریت نسبتا مطلوبی را به همراه دارد. با توجه به مسائل ذکر شده می توان مجموعه عباسی را به عنوان فضای شهری (میدان شهری) در طبقه بندی فضاهای شهری بازشناسی نمود.