علی امین/ پگاه مساجدی

1. مقدمه

زمین‌لرزه اخیر در استان کرمانشاه با اتفاقات تلخ بسیاری همراه بود. فوت، زخمی و بی‌خانمان شدن هزاران نفر از هموطنان بر اثر ویران شدن ساختمان‌های مسکونی جدید و قدیم در شهرها و روستاها بخشی از این فاجعه ناگوار بود. اما از سوی دیگر همراهی، همدلی و اقدام سریع مردم در بهبود شرایط علاوه بر تسکین درد مردم زلزله‌زده، نکات مثبت و آموزنده بسیاری به ما نشان داد. بنظر می‌رسد که فضای مجازی در تسریع ساماندهی بحران و بهبود وضعیت هموطنان، چه از نظر مالی و چه از نظر روحی موثر بوده است.

2. تجربیات گذشته

آمارهای موجود در سازمان زلزله‌نگاری کشور نشان می‌دهد که از سال 1300 شمسی تاکنون، 21 زلزله با قدرت بیشتر از 6 ریشتر در ایران اتفاق افتاده است. تلفات انسانی این لرزه‌ها بیش از ی ملیون نفر را تحت تاثیر مستقیم خود قرار داده و میلیاردها دلار ضرر مالی به کشور وارد کرده است. پرتلفات‌ترین زلزله اخیر، زلزله شهر بم در دی‌ماه 1382 بود که جان حدود 50هزار نفر (آمارها بین 35هزار تا 70هزار نفر است) را گرفت و صدها هزار نفر را زخمی و بی‌خانمان کرد. عملیات امداد و نجات و کمک‌رسانی به مردم بم پس از زلزله بیش از یک ماه طول کشید. فاجعه‌ای انسانی که هر روز بر تعداد تلفات آن افزوده می‌شد. با وجود اینکه مردم در آن برهه کمک‌های بی‌دریغشان روانه بم و مناطق زلزله‌زده می‌شد، هزاران نفر بدون سرپناه و بدون هیچ‌گونه اقلام موردنیاز، روزهای سرد زمستان را پشت سر گذاشتند. آنچه  در کرمانشاه و سرپل ذهاب مشاهده شد، پویش مردمی همگانی برای امدادرسانی و تهیه اقلام مورد نیاز هموطنان خسارت‌دیده بود که از نظر سرعت اقدام بنظر می‌رسد که بی‌سابقه بوده است.

3. نقش فضای مجازی

امروزه فضای مجازی یکی از ارکان زندگی اجتماعی اغلب مردم در داخل و خارج از کشور است. اما از یک نگاه می‌توان گفت که یکی از تفاوت‌های مدیریت بحران پس از سانحه در زمین‌لرزه کرمانشاه با سایر آن‌ها در نقش فضای مجازی در اطلاع‌رسانی و ترغیب مردم به کمک به هموطنان خود بوده است. شبکه‌های اجتماعی نظیر تلگرام و اینستاگرام بسرعت اخبار و حواشی زلزله کرمانشاه را منتشر کرد و عموم جامعه را از آن مطلع ساخت. موارد زیر به تفکیک به نقش فضای مجازی در تسریع فرایند امدادرسانی زلزله‌زدگان اشاره می‌کند.

3.1 ترغیب مردم به کمک

بنظر می‌رسد فضای مجازی از طریق موارد ذیل به برانگیخته شدن احساسات مردم برای کمک بیش‌تر به زلزله‌زدگان کمک کرده است.

3.1.1. پخش صحه‌های مستقیم از وضع موجود

تصاویر، فیلم‌ها و گزارش‌های مستقیم از کرمانشاه و شهرها و روستاهای خسارت دیده بصورت مستقیم و بدون واسطه توسط  رسانه‌های فضای مجازی در اختیار مردم قرار داده شد. مردم سریعا از طریق موبایل از جزئیات سانحه و فجایع آن مطلع شدند و آن را تا حدودی درک کردند.

3.1.2. کمک افراد برجسته و مشهور

برخی از افراد مشهور و برجسته کشور از همان ساعات اولیه وقوع زلزله با پخش ویدئوهایی در فضای مجازی از مردم دعوت به کمک به زلزله‌زدگان کردند و بصورت خودجوش شروع به جمع‌آوری پول و اقلام مورد نیاز برای خسارت دیدگان نمودند. از جمله این افراد می‌توان به علی دایی، نوید محمدزاده، دکتر صادق زیباکلام، مستر تیستر، نیکی کریمی، دکتر علیرضا شیری و بسیاری از هنرمندان و افراد برجسته دیگر در کشور یاد کرد.

3.1.3. ابراز احساسات زلزله‌زدگان نسبت به کمک‌های مردمی

در بازخورد به کمک‌های مادی و معنوی مردم ایران نسبت به زلزله کرمانشاه، مردم زلزله‌زده نیز اقدام به ابراز احساسات و تشکرهای فراوان در فضای مجازی و واقعی نموده که خود این نیز در ترغیب مردم به همدردی و همیاری بیشنر مردم موثر است.

3.2. تسریع در روند بهبود شرایط

تنها به فاصله چند روز پس از زلزله 7/3 ریشتری کرمانشاه، سیل کمک‌ها و امدادهای مردمی و غیر مردمی راهی مناطق آسیب‌دیده شد. این اقدام در مقایسه با روند امدادرسانی در زلزله بم، سریع‌تر بوده است. عوامل زیر می‌تواند در سرعت‌دهی به بهبود شرایط در استان کرمانشاه دخیل باشند.

3.2.1. پخش اخبار مرتبط با سرعت بالا

همانگونه که عنوان شد، اخبار مرتبط با زلزله و تصاویر و مقاطع ویدئوهای ارسالی از مناطق آسیب‌دیده بسرعت در فضای مجازی منتشر شد که نسبت به سایر سوانح طبیعی، بی‌سابقه بوده است.

3.2.2. دسترسی سریع به منابع امدادرسان  غیردولتی

افراد غیر دولتی، برخی از افراد برجسته و همچنین برخی از اهالی کرمانشاه در پیام‌هایی در فضای مجازی، درخواست جمع‌آوری منابع مالی و اقلام مورد نیاز اولیه برای زلزله‌زدگان نمودند که این امر باعث افزایش اعتماد مردم نسبت به ارسال کمک به مناطق آسیب‌دیده شد.

3.2.3. فشار فضای مجازی بر دستگاه‌های دولتی

باتوجه به فراگیر شدن فضای مجازی در ال‌های اخیر در بین مردم، دستگاه‌های دولتی آن را بعنوان یک منتقد جدی در مقابل خود می‌بینند. در مدیریت بحران پس از سانحه در کرمانشاه نیز، نهادهای دولتی برای نشان‌دادن عملکرد مطلوب خود، دست به اقدامات موثر و تسریع در روند امدادرسانی و بهبود شرایط نموند.

4. نتیجه‌گیری و پیشنهاد

حال که فضای مجازی بدون هیچ زمینه قبلی و آماده‌سازی تا این حد توانسته به التیام بحران در کشور کمک کند، اگر از این رسانه جمعی به شکل منتظم و هدفمند استفاده شود، می‌تواند بسیار کارآمد و موثر باشد. از جمله اقداماتی که می‌توان در این راستا انجام داد، در موارد زیر بطور خلاصه ارائه شده است.

4.1. استفاده مثبت از فضای مجازی

متاسفانه در سال‌های اخیر بحث‌های زیادی درمورد نکات منفی فضای مجازی و فیلتر کردن آن در ایران مطرح شد. درحالی‌که فضای مجازی بستری است که خواه یا ناخواه بخش عظیمی از زندگی امروز اغلب مردم جهان را تشکیل داده است و نمی‌توان منکر استفاده راحت آن و جذابیتش در روابط اجتماعی امروز شد. اگر بر ابعاد مثبت این تکنولوژی تاکید کنیم و آن‌ها را در استفاده بهینه در زندگی خود گسترش دهیم، می‌توانیم با هزینه کمتر و هدفمندتر با سرعت بیشتری به سوی ارتقای کیفیت زندگی خود گام برداریم.

4.2. مدیریت امدادرسانی دولتی توسط فضای مجازی

دولت، استانداری‌ها، شهرداری‌ها و دیگر ادارات مهم دولتی و عمومی، اگر هوشمندانه وارد فضای مجازی شوند، در تمام زمینه‌ها می‌توانند توسعه بیشتری داشته باشند چرا که امروزه بیشترین ارتباط نسل جوان جامعه ایرانی در فضای مجازی شکل می‌گیرد و انکار این مسئله فقط شکاف بین مردم و دولت را عمیق‌تر می‌کند. در زلزله کرمانشاه، اگر هلال احمر ایران، یک نرم‌افزار آنلاین یا یک پیج اینستاگرام یا کانال معتبر تلگرام به‌‎روز داشت و بصورت دقیق و آنلاین، اقلام موردنیاز هموطنان آسیب‌دیده را اعلام می‌کرد، هم مردم زلزله‌زده سریع‌تر به نیازهای اولیه خود دست پیدا می‌کردند و هم مردم دانسته و حساب‌شده اقدام به ارسال کالا از طریق هلال احمر می‌نمودند. اما متاسفانه چیزی که شاهد آن بودیم این بود که مردم بصورت خودجوش کالاهایی که به ذهنشان  می‌رسید را توسط افراد مختلف به کرمانشاه ارسال می‌کردند که باعث شد برخی از کالاها بعلت تعدد زیاد و کمبود تقاضا، به دور ریخته شوند!

4.3. ارتقای بستر نرم‌افزاری جهت استفاده در مواقع بحران

امروزه در کشورهای توسعه‌یافته، نرم‌افزارها در مدیریت بحران بسیار موثر عمل می‌کنند. برای مثال فیسبوک پس از وقوع سانحه طبیعی در برخی کشورها، تیک ایمنی (Saftey Check) را برای کاربرانش فعال می‌کند. یعنی هرکس پس از زلزله در ایمنی بود، با فعال کردن این تیک دوستان و آشنایان خود را از سلامت خود مطمئن می‌کند و بدین‌گونه افراد فاقد تیک احتمالا نیاز به کمک دارند.

گوگل و آمازون نیز با اتصال به مرکز اطلاعات صلیب سرخ، نقشه شهر و اقلام موردنیاز شهروندان رو آپدیت می‌کردند. یعنی بصورت دقیق بر روی نقشه مشخص بود که کدام مناطق شهر امن هستند، کدام مناطق نیاز به کمک دارند، کدام راه‌ها مسدود و غیرقابل عبور هستند و بعلاوه اینکه دقیقا چه اقلامی در کدام مناطق مورد نیاز است.

سایر شرکت‌ها و نرم‌افزارهای بین‌المللی و محلی نیز هرکدام به طریقی در کاهش تلفات سوانح طبیعی اخیر در کشورهای توسعه‌یافته را برعهده داشتند.

تنظیم این اطلاعات کار پیجیده و غیرقابل اجرایی نیست و خوشبختانه دانش و زیرساخت آن در کشور وجود دارد و تنها نیاز به مدیریت اطلاعات و ایجاد این بستر می‌باشد. امری که در کرمانشاه به شدت فقدانش مشخص بود. برخی کمک‌ها به سمت شهرهایی رفت که اصلا تلفاتی نداشت و از طرف دیگر برخی روستاها و شهرها بدون کمک باقی ماندند.

بنابراین می‌توان با بسترسازی برخی نرم‌افزارهای رایج در تلفن‌های هوشمند یا از طریق رسانه‌های جمعی در فضای مجازی امکاناتی در مواقع بحران در اختیار مردم گذاشت که با هزینه اندک، کارایی بسیار بالایی داشته و تا حد زیادی از بروز تلفات جانی و مالی جلویری کند.

سخن آخر

زلزله کرمانشاه نیز همانند بسیاری حوادث تلخ گذشته درس‌های زیادی برای همه ما داشت. درس‌هایی برای مدیریت بحران، سیاست‌های دولتی، ساخت مسکن، عدالت اجتماعی و اقتصادی، هم‌دلی و هم‌دردی و ده‌ها درس دیگر.  به امید آن‌که به دور از دعواهای سیاسی از این تجربه تلخ درس بگیریم برای ساختن آینده‌ای شیرین…