پیش گفتار

احتمال وقوع بحران در جای‌جای جهان انکارناپذیر است. حال آن‌که برخی از کشورها از جمله ایران با قرار گرفتن در مسیر گسل‌های زلزله اصلی، باید در حیطه مدیریت بحران جدی‌تر عمل کند. متاسفانه از گذشته تا کنون صدها هزار نفر از هموطنان عزیزمان بر اثر وقوع زلزله جان خود را از دست داده‌اند. اخیرا، بحران سیل هم بصورت جدی جان و مال مردم را تهدید کرد و آسیب‌های اساسی به کشور وارد کرد. در سیل‌هایی که در نوروز98 اتفاق افتاد بیش از صد نفر از هموطنان کشته و  زخمی شدند. بحران های این چنینی را می‌توان با مدیریت صحیح و به موقع، به یک حادثه طبیعی ساده با تعداد تلفات کم تبدیل کرد. در این مقاله سعی شده است به طور مختصر، چگونگی تاثیر مدیریت بحران در تاب‌آوری و کاهش صدمات و تلفات بلایای طبیعی ارائه شود.

طبق گفته رئیس سازمان فضایی ایران، امروزه در حوزه بلایای طبیعی و در زمینه ریسک وقوع، ایران رتبه 11 را در دنیا دارد، ضمن این که رتبه کشور در حوزه زلزله یکم جهان است. در چنین کشوری با این میزان از بحران‌های مختلف طبیعی، سازمان مدیریت بحران باید نقش اساسی در استراتژی‌ها و طرح‌های راهبردی عمرانی کشور داشته باشد.

مدیریت بحران چیست ؟

فرآیند برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مقامات دولتی و دستگاه‌های اجرایی دولتی، شهرداری و حتی عمومی است که با مشاهده، تجزیه و تحلیل بحران‌ها، به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود تلاش می‌کند از بحران‌ها پیشگیری نماید یا در صورت وقوع آن‌ها در جهت کاهش آثار، ایجاد آمادگی لازم، مقابله، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع تا رسیدن به وضعیت عادی و بازسازی تلاش کند.

مراحل مدیریت بحران

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) اقدامات مدیریت بحران شامل 4 مرحله اساسی است:

مرحله اول: پیشگیری (قبل از وقوع بحران)

اقداماتی که پیش از وقوع بحران با هدف جلوگیری از وقوع مخاطرات یا کاهش آثار زیان‌بار آن انجام می‌شود.

مرحله دوم: آمادگی (قبل از وقوع بحران)

اقداماتی که توانایی جامعه، دولت و مردم را در انجام مراحل مختلف مدیریت بحران افزایش می‌دهد. آمادگی شامل جمع‌آوری اطلاعات، آموزش، پژوهش، برنامه‌ریزی ایجاد ساختارهای مدیریتی، تأمین منابع، تمرین و مانور است.

مرحله سوم: مقابله (حین وقوع بحران)

امل امداد، نجات، بهداشت، درمان، تأمین امنیت، ترابری، ارتباطات تدفین، دفع مواد زائد جامعه، دفع فاضلاب، مهار آتش، کنترل مواد خطرناک سوخت‌رسانی و هشدار است.

مرحله چهارم: بازسازی (پس از بحران)

بازسازی، بهبود و بازگرداندن شرایط یک منطقۀ آسیب‌دیده پس از بحران به شرایط عادی با در نظر گرفتن ویژگی‌های توسعۀ پایدار و کلیۀ ضوابط ایمنی است.

لازم به ذکر است که هیچ بحرانی به طور دقیق مشابه بحرانهای دیگر نیست. با این وجود تشابهات قابل توجهی بین آنها وجود دارد که کشف و درک این تشابهات کلیدی، جهت برنامه‌ریزی برای بحران و تخفیف و اثرات سوء آن ضروری است.

اهمیت کار قبل از وقوع بحران

همان طور که عنوان شد، مدیریت بحران فقط منوط به اقدامات حین وقوع بحران نیست و شامل قبل و بعد از حادثه هم می باشد. در واقع اهمیت مدیریت بحران قبل از وقوع بحران بسیار حیاتی تر از اقدامات بعدی است. اگر دقیق تر به  مسئله  نگاه کنیم، میبینیم در صورتی که مدیریت بحران، در مرحله اول و دوم (قبل از وقوع حادثه) ، برنامه ریزی و اقدامات لازم را پیش بینی و اجرا کرده باشد، می تواند به راحتی و درستی مراحل سوم (حین بحران) و چهارم (بعد از بحران) را عملی کند. به بیانی دیگر، اگر مراحل پیشگیری قبل از بحران انجام نشده باشند، پیاده‌سازی مرحله سوم، یعنی مقابله در زمان وقوع بحران، امکان‌پذیر نخواهد بود. متاسفانه معضلی که در کشور بسیار به چشم می خورد همین موضوع است. اغلب دستگاه های اجرایی در شهرها، منتظر وقوع بحران هستند تا در لحظه تصمیم گیری کنند!

مدیریت بحران یا بحران مدیریتی ؟!

همانطور که عنوان شد، ایران کشوری است که احتمال وقوع بلایای طبیعی در آن بسیار بالاست و سالانه هزاران نفر جان خود را ر اثر زلزله، سیل و سوانح دیگر طبیعی از دست می‌دهند. بنابراین، شهرهای کشور باید در برابر بحران‌های طبیعی مقاوم و تاب‌آور باشند. از طرف دیگر، مقاوم‌سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی و بحران‌ها، یک پروژه بلند مدت 10ساله، 20ساله و در برخی موارد، پروژه 50ساله است. افزایش تاب‌آوری شهرها، تجهیز و نوسازی زیرساخت‌های شهری، آموزش عمومی و غیره از این دست پروژه‌های بلند مدت هستند که برای مدیریت بحران لازم و اساسی اند. اما مشکل اینجاست که مدیران اجرایی کشور، هر چهار سال تغییر می‌کنند و مدیر جدید، بدون درنظر گرفتن اقدامات و برنامه‌های مدیر سابق، برنامه‌های خود را مقدم می‌بیند. البته در بسیاری از موارد اصلا مدیر علاقه‌ای به اجرا یا برنامه‌ریزی برای پروژه‌های بلند مدتی که اتمام آن بعد از دوره مدیریتی اوست، ندارد!

از ژاپن بیاموزیم…

کشور ژاپن نامدار مدیریت بحران در جهان است. ژاپن که یکی از پرخطرترین کشورها از نظر بلایای طبیعی است، امروزه توانسته است صدمات جانی و مالی خود را در برابر بحران‌های طبیعی بصورت چشم‌گیری کاهش دهد. اقدامات و برنامه‌زیری‌هایی که در مدیریت بحران ژاپن انجام شده، بسیار مفصل است، اما بصورت مختصر به مهم‌ترین آن‌ها پرداخته شده است.

• وزارت مدیریت بحران

  ژاپنی‌ها برای اهمیت بخشیدن به مدیریت بحران، یک وزارتخانه را به این مسئله اختصاص داده‌اند که همین امر موجب پیگیری بیشتر، اختصاص بودجه بیشتر و بسیاری مزایای دیگر می‌باشد.

• تدوین دستورالعمل‌ اجرایی

  یکی از مسائل مهم این است که با تغییر دولت یا وزیر، برنامه‌های بلند مدت همچنان مستمر عمل کنند. در دستورالعمل‌های بلند مدت، حتی با وجود تغییر دولت، این برنامه‌ها برای دولت بعدی لازم الاجرا هستند.

• هفته مدیریت بحران: 

  در ژاپن برای یادبود زلزله ویرانگر کانتو در سال 1922م، هفته‌ای به عنوان هفته مدیریت بحران نام‌گذاری شده‌ است. هر ساله در این هفته (هفته اول سپتامبر) علاوه بر یادبود قربانیان زلزله، به ارائه آخرین دستاوردهای وزارت مدیریت بحران پرداخته می‌شود. این حرکت به ظاهر ساده است اما بعنوان یک محرک، بسیار سازنده عمل می‌کند.

• مدیریت مردم-نهاد بحران: 

  آمار بدست آمده از زلزله هانشین-آواجی 1995م نشان می‌دهد که از مجموع 35هزار نفری که زیر آوار زلزله مانده بودند، 62 درصد آن‌ها توسط مردم و تنها 11 درصد آن‌ها توسط دولت و امدادهای سازمانی نجات یافته بودند. پس از انتشار این آمار، ژاپن بیش از پیش بر مدیریت محلی بحران تاکید کرد، بطوری که امروز، بیش از 80 درصد مردم ژاپن عضو سازمان‌های محلی مدیریت بحران هستند.

• خدمات رایگان برای کارشناسی ساختمان: 

  شهرداری‌ها در ژاپن فقط با یک تماس تلفنی در محل ساختمان حاضر می‌شوند و پس از برسی کامل سازه، پیشنهادات کارشناسانه خود را به متولی ساختمان ارائه می‌کنند. در صورت تمایل، تسهیلات بدون بهره برای مقاوم‌سازی ساختمان ارائه می‌شود. اگرچه این خدمات هزینه‌های زیادی برای دولت دارد، اما در مقابل، جلوی بسیاری از ضررهای جانی و مالی آینده را می‌گیرد.

چند نکته مهم در مورد سیل های نوروز 98

• سیل‌های انسان ساخت:

  به عقیده بسیاری از متخصصان، سیل شیراز، یک سیل انسان ساخت بوده است. سیل انسان ساخت یعنی سیلی که فعالیت و دخالت انسان، باعث ایجاد یا تشدید آن شده است. به عقیده نویسنده، نه تنها سیل شیراز، بلکه قریب به اتفاق سیل‌های کشور انسان ساخت بوده‌اند. شهرسازی غیرکارشناسی، جنگل‌زدایی، سازه‌های نامستحکم و عدم پیش‌بینی و درک صحیح از بلایای طبیعی، همه باعث ایجاد سیل در شهرهای کشور شده‌اند.

• حضور یا عدم حضور استاندار: 

  حضور یا عدم حضور استاندار در زمان بحران، تا چه میزان از خسارات را کاهش می‌دهد؟ از دیدگاه نگارنده، این میزان بسیار ناچیز است. اگر مدیریت صحیح بحران قبل از وقوع حادثه، بطور صحیح انجام شده باشد و اقدامات لازم پیش‌بینی و وظایف هر نهاد و هر شخص از پیش تعیین شده باشد، حضور قائم مقام استاندار یا معاونین او برای مدیریت واکنش‌ها کافی است. اما متاسفانه در ایران همانطور که قبلا عنوان شد، بدلیل اینکه پیشگیری‌ها انجام نمی‌شوند ، باید یک نفر مسئول تصمیم‌گیری‌های لحظه‌ای باشد. که البته کار زیادی نمی‌تواند از پیش ببرد، چون سرعت بلایای طبیعی از سرعت تصمیم و اجرا بسیار بالاتر است!

• هشدارها جدی گرفته نمی‌شوند:

  بدلیل عدم آگاهی مردم نسبت به خطرات احتمالی سیل و همچنین کم اعتمادی اغلب جامعه به دستگاه‌های دولتی، هشدارهای صادر شده از سوی ارگان‌های دولتی جدی گرفته نمی‌شوند. هشدارهایی نظیر ترک خانه یا فاصله گرفتن از محدوده سیل، برای جلوگیری از خطرات جانبی بحران است و عدم توجه به آن موجب افزایش تلفات می‌گردد.

• تاثیر غیرقابل انکار فضای مجازی:

  فضای مجازی که روز به روز در حال پررنگ کردن نقش خود در زندگی مردم است، این بار هم در انتشار اخبار و جو عمومی جامعه تاثیرگذار بود. جزئیات تاثیرات مثبت و منفی فضای مجازی در مدیریت بحران پس از حادثه در مقاله‌ای جداگانه نگارش شده است. (برای دیدن مقاله اینجا کلیک نمایید.)

سخن پایانی

بنظر می‌رسد اصلی‌ترین مشکل کشور در مقابله با بحران‌های طبیعی، نبود برنامه‌های بلند مدت و دستورالعمل‌های اجرایی مدیریت بحران است. بسیاری از پروژه‌های بلند مدت کشور با تغییر دولت یا مسئول مربوطه رو به فراموشی سپرده می‌شوند. متاسفانه مدیران غالبا علاقمند هستند تا پروژه‌هایی را پیگیری کنند که در زمان مدیریت خودشان بازخورد داشته باشند.

پیشنهاد نگارنده برای مقابله موثر و سریع‌تر در برابر بحران‌های پیش‌رو، تشکیل وزارت جدید بعنوان وزارت مدیریت بحران است. این امر علاوه بر شفاف‌سازی بیشتر وظایف، اعتبارات و فعالیت‌های انجام شده، موجب پیگیری بهتر اقدامات پیش‌رو و هماهنگی با سایر نهادها و ارگان‌های مربوطه می‌شود.

امید است با اتکا به دانش جوانان کشور و با استفاده از تجربیات کشورهای پیش‌رو در مدیریت بحران، در آینده‌ای نزدیک شاهد تغییرات اساسی و برنامه‌های بلند مدت در کشور باشیم تا بتوانیم آمار تلفات جانی و مالی ناشی از بحران‌ها را به حداقل برسانیم.

منابع

• امین، علی و امیرهوشنگ چاوشی. 1392. پروژه تحقیقاتی مدیریت بحران. دانشگاه بین المللی امام خمینی.
• شکیب، حمزه و علی مقدسی موسوی. 1385. «مدیریت بحران در پایتخت». مجموعۀ مقالات دومین سمینار ساخت‌وساز در پایتخت. دانشگاه تهران.
• گزارش سازمان بهداشت جهانی World Health Organization- WHO
• مرکز داده‌های ژئوفیزیکی ملی www.ngdc.noaa.gov- National Geophysical Data Center- NGDC
• نشریه آنلاین سپیدار اربنیکا، مقاله م. اکبری مطلق- www.sepidar.urbanica.ir
• نشریه آنلاین ستیت من www.newstatesman.com
• وبسایت رسمی وزارت مدیریت بحران ژاپن www.bousai.go.jp
• وبسایت باشگاه خبرنگاران جوان www.yjc.ir
• وبسایت خبری دویچه وله www.DW.com
• وبسایت خبری آفتاب www.aftabir.com
• وبسایت خبری مرور www.moroornews.com