تعریف
در شهر تهران و در دل محلات شهر، فضاهای شهری کوچک متعددی یافت می‌شوند که بسیاری از ما روزانه از کنار آنها عبور می‌کنیم و در بعضی از آنها دقایق یا ساعاتی را می‌گذرانیم. پارکهای کوچک محله‌ای نمونه‌ای آشنا از این دسته از فضاها هستند که اغلب مساحت آنها به فضای سبز اختصاص دارد درحالی‌که برخی دیگر از فضاهای شهری کوچک، فاقد هرگونه فضای سبز هستند بطوری که عناصر دیگری همچون موقعیت آنها، انعطاف‌پذیری بالا، ورود و خروج آسان و سایر موارد دیگر در جذب جمعیت آنها تاثیرگذار است. فضای شهری کوچک در لاتین در عمده موارد با عنوان پلازا (Plaza) شناخته می‌شود که در معادل‌سازی آن به فارسی میتوان آن را میدانچه نامید.
فضاهای شهری کوچک بدلیل سهولت در دسترسی برای ساکنین محله از طرفی و از طرف دیگر، به علت امکان اقدام و مداخله سریع و ارزان در آنها، می‌توانند طی صرف هزینه و زمان کوتاهی، بیشترین اثرگذاری را در اتقای کیفیت یک محله داشته باشند. برخی از این فضاها در تهران کاملا جایگاه خود را بدست آورده‌اند و بصورت جدی مخاطبان خود را جذب می‌کنند.
میدانچه بهارشیراز
فضای میدانچه بهارشیراز از این دسته فضاهاست که همه روزه و در طول سال از همه شهروندان محله، از پیر تا خردسال، از مرد و زن، از دانش‌آموز و دانشجو تا بازنشسته و خانه‌دار میزبانی می‌کند و همه از این فضا برای گذران اوقات فراغت روزانه‌شان یاد می‌کنند و با شادکامی و رضایت از این فضا استفاده می‌نمایند. در تقاطع خیابان بهارشمالی و بهارشیراز، محوطه منبع آب مساحت بزرگی را به خود اختصاص داده، که ضلع شمالی آن و در مجاورت خیابان بهارشیراز، میدانچه بهارشیراز قرار دارد که از نظر مساحت بزرگ نیست اما کارکرد چشمگیری دارد و جاذب بسیاری از ساکنین این محله و حتی محله‌های دیگر است.
میدانچه بهارشیراز به همراه ساختمان یک طبقه عکاسخانه شهر، از همان ابتدای احداث خیابان بهارشیراز در دهه 1330 و با همین فرم کنونی شکل می‌گیرد و جزئیات کالبدی آن مرحله به مرحله و در طی زمان تکمیل می‌شود تا به وضعیت امروزی برسد. این فضا در ابتدای شکل‌گیری درختکاری شد و به واسطه عبور نهر آبی که طول خیابان را می‌پیمود، فضای دلنشین برای استراحت و تفریح افراد، به خصوص برای خانواده‌ها فراهم می‌نمود. با توسعه شبکه معابر سواره در تهران، برای تعریض سواره‌رو و آسفالت خیابان بهارشیراز، جوی آب به زیر سطح زمین منتقل و سرپوشیده شد. ساختمان عکاسخانه شهر کنونی نیز مربوط به یک نهاد دولتی بود که بعد از مرمت و تغییر کاربری، امروزه در آن عکس‌های قدیمی تهران و دوربین‌های عتیقه نگهداری می‌شود.
این میدانچه سه ضلعی که به پارک بهارشیراز معروف است، از دو ضلع به خیابان و از یک ضلع به منبع آب متصل است. علاوه بر میدان دید وسیع میدانچه به زمین منبع آب، در جریان بودن هوا در این فضا، عامل اثر بخش دیگری است که بر آرامش این فضا می‌افزاید و این اجازه را به افراد حاضر می‌دهد تا با فاصله چند قدمی از ترافیک و ازدحام میدان هفت‌تیر، دقایق یا حتی ساعاتی را با فراغ بال استراحت کنند. اکثر استفاده‌کنندگان فضا، افراد مسنی هستند که بصورت روزانه به اینجا می‌آیند. این افراد در گروههای دو، سه و تا دوازده نفره گرد هم می‌آیند و شروع به گپ و گفت میان دوستان خود می‌کنند. پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایی که به‌جای گوشه‌گیری در خانه و آپارتمان خود، اینجا زندگی اجتماعی در فضای عمومی را برگزیدند و بخشی از حیات خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند.
در واقع این یک تعامل دو سویه است. افراد به واسطه دیدن دیگران و دیده شدن در فضای شهری، احساس رضایت از فضا دارند و در مقابل فضای شهری دربرابر حضور افراد، پویاتر و در نتیجه بسیار جذاب‌تر خواهد بود.
ویژگی‌های میدانچه بهارشیراز بعنوان یک فضای شهری کوچک
اما نکته‌ای که اینجا خودنمایی می‌کند این است که با وجود فضاهای شهری و پارکهای کوچک متعدد در این محله، چرا این فضای شهری توانسته بیشترین مخاطب را به خود جذب کند درحالی‌که فضاهای دیگر جذب جمعیت کمتری دارند و بعضی از آنها کاملا متروک شده‌ا‌ند؟ در بررسیها و نظرسنجیهای انجام شده طی دو سال اخیر در این مورد، چند عامل در موفقیت و پویایی میدانچه بهارشیراز اثرگذار است.
موقعیت مکانی و نحوه قرارگیری
موقعیت مکانی پر رفت و آمد میدانچه و فرم آن در این مسئله بی‌تاثیر نیست. نزدیکی به میدان هفت‌تیر و ارتباط آن با خیابان‌های بهار و سهروردی باعث ایجاد حجم بالای تردد پیاده از پیاده‌رو حاشیه میدانچه شده است. فت‌وآمد مستمر عابران پیاده از کنار میدانچه، یک عامل حرکت و پویایی فضاست. علاوه بر این، فرم خطی و کشیده میدانچه که به طرز ظریفی در امتداد پیاده‌رو قرار گرفته و گویی بخشی از آن است و با توجه به عدم محدودیت در محل ورود و خروج به میدانچه، هر لحظه میتوان از پیاده‌رو وارد فضا شد بدون آن‌که متوجه تغییر در حرکت شویم.
انعطاف‌پذیری بالا در نشستن
امکان تصمیم‌گیری در انتخاب محل نشستن خود عامل اثرگذار دیگری در افزایش حضورپذیری این فضا نسبت به سایر فضاهای مشابه است. به عقیده ویلیام وایت محقق و جامعه شناس شهری، افزایش اختیار مردم در انتخاب محل و کیفیت نشستن در فضای شهری با میزان رضایت آنان از فضا رابطه مستقیم دارد. نیمکت‌های متعدد زیر سایه درخت یا در آفتاب، کنار مسیر اصلی یا در کنج‌ها، سکوهای متعدد، لبه‌های حاشیه دیواره منبع آب، لبه زمین بازی و لبه نمازخانه پارک و حتی روی دستگاههای ورزشی، جاهایی است که برای نشستن استفاده می‌شوند و این تعدد و تنوع در انتخاب، در جذب فضا برای نشستن کاملا موثر است.
صرف غذا در فضای شهری
اما گاهی نشستن هدف از آمدن به این فضا نیست. در واقع یکی از فعالیتهای پر طرفدار در بهارشیراز، غذا خوردن است. صبح‌ها، تعدادی از رانندگان تاکسی که گروه جدایی ناپذیر از این فضا هستند، سفره‌ای در نمازخانه پهن کرده و روز خود را با نان تازه شروع می‌کنند و از صبحانه خوردن با همکاران خود در فضای باز لذت میبرند. عده‌ای دیگر ناهار خود را در میدانچه صرف می‌کنند و عصرها، خانواده‌ها به همراه فلاکس چای و عصرانه خود، دور هم جمع می‌شوند و از صرف یک وعده عصرگاهی دورهمی، در فضای باز و زیر سایه درختان لذت میبرند.
البته آقا سید، چای فروش و نگهبان مردمی میدانچه هم حضور دارد تا به صورت سرپایی با فروش چای و انواع قهوه دل اهالی محل را گرم و سرزنده نگه دارد. شب‌ها اما حضور جوانان پررنگ‌تر می‌شود. خانواده‌های جوان یا اکیپ‌های چند نفره مجردی که گاهی با خرید شام از فست‌فودهای اطراف تمایل به صرف آن در فضای باز و روی نیمکت‌ها را دارند و با حضور خود فضای میدانچه را تا ساعاتی طولانی از شب فعال نگاه دارد.
بازی در فضای شهری کوچک
عامل مهم دیگر، فعالیت بازی در فضای شهری کوچک است. در ضلع شرقی میدانچه بهارشیراز، زمین بازی کوچکی ویژه کودکان تنها با یک دستگاه تاب و سرسره قرار دارد که روزانه صدها کودک از آن استفاده می‌کنند و علاوه بر آن والدین آنها در فاصله نزدیک از فرزندانشان، روی نیمکت‌ها و بیشتر روی لبه‌های ایجاد شده دور تا دور زمین بازی، نشسته و در حالی که از نزدیک به فرزندان خود نظارت دارند، به گفتگو با سایرین و استفاده از فضا مشغول می‌شوند. کمی آن طرف‌تر و در مجاورت عکاسخانه شهر، نوجوانان درحال بازی دسته جمعی با هم محله‌ای‌هایشان هستند.
صدای زنده بچه‌ها و هیاهوی ایجاد شده از بازی آنها، روح شادابی و سرزندگی را برای فضا به ارمغان آورده و مزید بر لذت از تماشای آنها، حس امنیت را به استفاده کنندگان از فضا می‌بخشد.
اما، بارزترین بازی در این فضای شهری، بازی فکری و بالاخص بازی تخته نرد است. با گذر از این فضا، متوجه حضور گروهی افراد در قالب گروههای سه تا نه نفره می‌شوید که به صورت نشسته و ایستاده، گویی نظاره‌گر رقابتی حساس و حیاتی هستند. این تجمع و خیره شدنشان شما را جذب می‌کند و کنجکاو به سمت یکی از گروه‌ها مسیرتان را تغییر می‌دهید. هیجان بازی آنقدر بالاست که گذران وقت از کنترل خارج است و ساعت‌های متمادی، صرف بازی و تماشای آن می‌شوید. حس رقابتی شدید بطوری که رقیبان برای هم رجز می‌خوانند و سایر حریفان برای نشستن پشت میز، لحظه شماری می‌کنند. تخته نرد که بیشتر مورد علاقه مردان است از جمله فعالیت‌هایی است که نیاز به تمرکز بالایی دارد و ذهن بازیکن و تماشاگر را درگیر خود می‌کند.
بازی در فضای شهری، در افزایش میزان حضور در فضا، افزایش حس رضایت از فضا، ایجاد حس شادی و رغبت برای حضور مجدد در فضا نقش مستقیم دارد و میتوان از آن به عنوان یک عامل هویتی در میدانچه بهارشیراز یا به طور کلی در فضاهای شهری کوچک در تهران نام برد.
تعاملات اجتماعی در میدانچه بهارشیراز
شاید این اتفاقات بنظر بسیار ساده و متداول جلوه کند اما یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های طراحان شهری نه فقط در ایران، بلکه در تمام دنیا، تشویق مردم به گذران وقت و انجام کارهای روزمره خود در فضاهای عمومی شهری است. چرا که امروز یکی از نگرانی‌های اصلی در پی هجوم بی رویه تکنولوژی به زندگی، کاهش خطر پذیر تعاملات اجتماعی در بین مردم است در حالی که طبق برداشت‌های انجام شده، بیشترین فعالیت صورت گرفته در فضای شهری بهارشیراز مربوط به فعالیت صحبت کردن است. از طرف دیگر، مخاطبان اینجا از همه طیف سنی یافت می‌شود و ارتباط و صحبت طیف‌های مختلف باهم نوعی ارتباط بین نسلی رقم زده که به نوبه خود ارزشمند است.
مداخلات اخیر در میدانچه بهارشیراز
شهرداری تهران در طول سال‌های اخیر مداخلاتی را در این فضا انجام داده است که تاثیر برخی از آنها بر کیفیت و حضور مردم در فضا، مثبت، برخی منفی و برخی نیز بی‌تاثیر بوده است. از اقدامات بی‌تاثیر در بهبود فضا میتوان به رنگ‌آمیزی مبلمان فضا اشاره نمود که کاملا بدون برنامه و استراتژی انجام می‌شد چرا که پس از مدتی دوباره اقدام به تغییر رنگ مبلمان به همان رنگ اولیه می‌نمود. اما اقدامات مثبت و منفی را بطور مختصر اشاره می‌کنیم.
اقدام مثبت
با افزایش تعداد استفاده‌کنندگان از فضا، شهرداری منطقه اقدام به بهسازی و ساماندهی بخش مرکزی میدان بهارشیراز نموده و آن را برای نشستن آماده کرده است. این امر در تابستان 1396 و با استفاده از ایجاد لبه‌های مناسب نشستن و ساماندهی حوض‌های موجود و اضافه کردن فلاورباکس انجام شده که با استقبال سریع و پررنگ اهالی روبرو شد.
اقدام منفی
عبور خط 7 مترو تهران از زیر خیابان بهارشیراز مستلزم هواکش مرکزی برای خط بود که متاسفانه از زمین بازی میدانچه بهارشیراز استفاده شد. این زمین بازی در بهار سال 1395 حصارکشی شد و تا امروز عملیات خاکبرداری و ساختمانی برای مترو ادامه دارد.
الگو برای سایر فضاهای شهری کوچک
اما حال که میدانچه بهارشیراز توانسته به این درجه از موفقیت برسد تا آن را به عنوان یک فضای شهری کوچک موفق و عاملی برای ارتقای سطح کیفی محله معرفی کنیم، پس میتوان با سرمایه‌گذاری هدفمند، سایر فضاهای فراموش شده محلی را دریابیم و با شناخت قبلی از هویت فضاهای شهری کوچک تهران، دست به مداخله ببریم. با توجه به اینکه اقدامات موثر در ارتقای کیفیت فضاهای شهری کوچک اغلب جزو اقدامات خرد، سریع و ارزان (LQC Projects) هستند، تاثیرات مثبت آن بر شهروندان، عمیق و زودبازده است. پس میتوان با تغییر نگرش نسبت به این فضاها و سرمایه‌گذاری هدفمند و اقدام بر پایه مبانی علمی، به امید آن باشیم تا در آینده‌ای نزدیک شاهد فضاهایی سرزنده و پویا و مردمی شاد و خندان در تمام محلات شهرمان باشیم.
توضیح 1: این مقاله برگرفته از پایان نامه نگارنده، در مقطع کارشناسی ارشد رشته طراحی شهری دانشگاه تربیت مدرس با موضوع “تدوین راهنمای طراحی شهری در راستای ارتقای کیفیت فضاهای عمومی شهری کوچک” می‌باشد که با راهنمایی دکتر احسان رنجبر و مشاوره دکتر امیر شکیبامنش در بهمن ماه 1395 ارائه گردیده است.
توضیح 2: تمام تصاویر این مقاله برگرفته از آرشیو نگارنده است.