مقدمه
بازار در شهرهای ایرانی دوره اسلامی به مثابه مهمترین فضاهای شهری و جزء عناصر عملکردی شهر قلمداد می‌شود و همواره به عنوان ستون فقرات شهر عمل کرده است. در شهرهای ایرانی عموما سایر عناصر شهری در ارتباط تنگاتنگ و منسجم با بازار بوده و همواره در هماهنگی با آن سازمان یافته‌اند و نقش اصلی آن در زمینه اقتصادی در کنار سایر نقش‌های آن همچون اجتماعی و فرهنگی مورد تاکید بوده است.
سابقه ایجاد بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز می‌گردد. طبق مدارک تاریخی، بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یکی از عناصر مهم شهری بوده است. پس از اسلام، گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی، ازدیاد راه‌های کاروانی، توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی، موسوم با بازار شد. در شهرهای اسلامی بازار، محور اصلی و مرکز اقتصادی شهر بوده و انبارهای مهم، مراکز تولیدی، مراکز توزیع کالاهای گوناگون و مبادلات پولی در آن جای داشتند.
در بررسی بازارهای قدیمی شهرهای ایران می توان مهمترین وجه مشترک آنها را در موارد زیر برشمرد:
الف) شکل‌گیری بازارها در امتداد مهمترین راه‌های اصلی شهر؛
ب) قرارگیری مسجد جامع و کاروانسرا در کنار آن؛
ج) قرارگیری دکان‌ها در دوسوی راسته اصلی و راسته‌های فرعی و عرضه کالای اختصاصی توسط هر راسته؛
د) سرپوشیده بودن بازارهای قدیمی و تاریخی موجود؛
ه) استفاده از مصالح بومی و با کیفیت و بهترین شیوه‌های معماری در ساختمان بازارها.
اما در این میان بازار تکاب ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود را دارا می‌باشد که آن را از تمام بازارهای قدیمی متمایز می‌سازد. این بازار برخلاف سایر بازارهای موجود که اغلب به صورت سرپوشیده ساخته شده‌اند، بصورت روباز احداث گردیده و در تقاطع چهار راه مرکزی شهر واقع شده است و شاید بتوان آن را در جزء بزرگترین بازارهای روباز سنتی کشور و حتی بزرگترین آنها قلمداد کرد. درباره تاریخچه آن اینگونه بیان می‌شود که: بازار روباز تکاب در سال 1328 تا سال 1338 (ه.ش) توسط معمار معروف شهر تبریز استاد غلامحسین معمار باشی تبریزی به دستور ساعدالسلطان افشار در چهار خیابان اصلی به مرکزیت چهارراه فعلی تکاب ساخته شد.
درباره تکاب
شهر تکاب مرکز شهرستان تکاب است. شهرستان تكاب يكي از شهرستان‌هاي استان آذربايجان غربي‌ست كه در منتهي اليه جنوب شرقي اين استان واقع شده است. اين شهرستان دو بخش مركزي و تخت سليمان را شامل مي‌شود كه شهر تكاب مركز شهرستان و همچنين مركز بخش مركزي به شمار مي‌رود. اين شهرستان با سه استان آذربايجان شرقي از شمال، زنجان از شرق و استان كردستان از سمت جنوب و جنوب شرقي هم مرز است. از سمت غرب نيز به شهرستان شاهيندژ در استان آذربايجان غربي محدود مي‌شود. این شهر به دليل واقع شدن در بين ارتفاعات در دسترسي به شهرهاي همجوار با محدوديت مواجه است و از طريق راه ارتباطي تكاب – شاهيندژ با مركز استان و از طريق جاده تكاب – بيجار با مركز كشور ارتباط دارد. این شهر در ارتفاع 1790 متری از سطح دریا قرار دارد و طبق سرشماری رسمی نفوس و مسکن سال 1395، دارای 49677 نفر جمعیت در قالب 14369 خانوار است. ساکنین تکاب به زبان‌های ترکی آذربایجانی و کردی سورانی تکلم می‌کنند و شیعه و سنی مذهب می‌باشند. نام قبلی تکاب تا سال 1316 شمسی به ترکی «تیکان تپه» بوده است. این شهر تا پیش از آن به سبب وجود خار در تپه های اطراف شهر، به این نام خوانده می شد. سپس، بنا به تصویب فرهنگستان زبان ایران، نام آن به «تکاب» تغییر یافت.
ویژگی‌های معماری و شهرسازی بازار روباز تکاب
بازار تکاب دارای ویژگی های مختص به خود می‌باشد. درب‌ها و پنجره‌های دکان‌های بازار از چوب ساخته شده است و پنجره‌های آن در قسمت بالایی دارای قوس های نیم دایره‌ای می باشند که به عنوان یکی از مشخصه‌های اصلی آن قابل ذکر است و تکرار آن در طول خیابان به ایجاد ریتم کمک کرده است. در ساخت آن از مصالحی مانند چوب به عنوان تیر، و آجر استفاده شده است. نكته قابل توجه در معماري اين بازار اندازه مغازه‌هاست. اين مغازه‌ها نسبت به كاربري و متراژ زمين طراحي شده و به‌طور كلي به شكل مستطيلي به ابعاد 3 در 7 و به ارتفاع سه و نیم متر هستند و با آجركاري بسيار زيبا و با سردرهاي منحصر‌به‌فرد هويت خاصی به خيابان‌هاي شهر تكاب داده است. مغازه‌ها به صورت یک طبقه بوده و بوسیله یک پله از کف تراز خیابان بالا آمده‌اند. طول این بازار زیاد بوده و به همین دلیل آن را شاخص از سایر بازارها ساخته است. اکثر بازارهای سنتی کشور سربسته هستند اما بازار تاریخی تکاب تنها بازاری روباز سنتی است که در دوره پهلوی اول و با سبک معماری آن دوره ساخته شده است.
یکی از مهمترین عوامل رونق بازارهای سنتی، صنایع دستی و محصولات صادراتی شهر است. مهمترین کالای بازار تکاب نیز قالی افشار است که در همه جا آن را به اسم فرش آهنین می‌شناسند. درحالی که بیشتر کارگاه‌های تولید فرش در روستاهای اطراف قرار دارد با این حال مهمترین محل فروش فرش، بازار تکاب است. از اجناس دیگری که در این بازار به فروش می‌رسد به غیر از غلات و میوه‌جات مختلف می‌توان به محصولات دامی اشاره کرد که به دلیل طبیعت کوهستانی تکاب نام‌ونشان خود را دارند.
دیگر عناصر موجود در بازار
از ویژگی مهم دیگر بازار تکاب می‌توان به قرارگیری مسجد جامع شهر در آن و کاروانسرای قدیمی (که امروزه به عنوان باربری فعالیت دارد) اشاره کرد. مسجد و بازار به گونه‌ای باهم درآمیخته اند که درب ورودی مسجد به داخل بازار باز می‌شود. این مسجد طبق اسناد تاریخی موجود در سال 1332 هجری‌قمری (1292 ه.ش) به فرمان سردار حسینعلی خان افشار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار توسط معماران محلی احداث گردیده است. مسجدجامع شهر تکاب در کالبد سیمای این شهر به همراه بازار، همواره به عنوان یکی از مهمترین عناصر کالبدی، در یک هم‌پیوندی با ایفای نقش سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و مذهبی خود مکمل نقش اقتصادی بازار و بازاریان در ادوار مختلف بوده است.
در خصوص شکل گیری کاروانسرای این شهر نیز می توان اینگونه گفت که موقعیت خاص شهر تکاب و تبدیل آن به مرکز تجارت کوچک در مسیر بازرگانی تبریز- همدان و ورود و خروج کاروان‌های تجاری از نقاط مختلف منطقه و کشور ایجاب می‌نمود مکانی برای استراحت و توقف کاروانیان ایجاد شود. این ضرورت باعث گردید که کاروانسرای تکاب در فاصله سال‌های 1328 تا 1338 هجری شمسی و همزمان با ساخت بازار توسط استاد غلامحسین معمارباشی تبریزی به دستور ساعدالسلطان افشار در نزدیکی چهارراه اصلی و روبروی مسجد جامع تکاب ساخته شود. این مکان علی رغم گذشت زمان به شکلی جدید به فعالیت خود ادامه می‌دهد و هم‌اکنون با عنوان باربری اتحاد برای نقل‌وانقال کالا به شهرهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
جمع‌بندی
در گذرگاه تاریخی، بازارها همواره به عنوان مهمترین قلب تپنده اقتصادی شهرها نقش‌آفرینی کرده‌اند. بازار نهادی اجتماعی و مشتمل بر عناصر دینی، مذهبی و سیاسی است. این نهاد مرکز اصلی ملاقات، تجارت، دادوستد در زندگی شهری است. با نگاهی به تاریخچه شهر تکاب می توان دریافت ایجاد شهر تکاب ناشی از رشد و گسترش این بازار بوده است و در ادامه دورتادور آن فضای شهری شکل گرفته است. در واقع قرارگرفتن شهر فعلی تکاب در مسیر تجاری- بازرگانی تبریز به همدان ایجاب می‌نمود که مرکزی اقتصادی در این روستا ایجاد شود تا بتواند نقش تسهیل کننده و بین راهی در امر تجارت بین این دو منطقه اقتصادی مهم ایران داشته باشد.
اما ساختار معماري كنوني بازار تكاب برخلاف گذشته درخشان و ارزشمند خود، جز يك بناي آجري فرتوت ديگر هيچ مفهومي را تداعي نمي‌كند. بناهای جدید الاحداث مانند ساختمان بانک‌ها و چند بنای دیگر، شالوده خود را بر پایه تخریب بافت ارزشمند بازار گذاشتند که علاوه بر ایجاد ترافیک در خیابان‌ها، مانع توسعه این شهر در بخش‌های دیگر شده است. اين در حالي است كه نگاهي به بناهاي قديمي موجود در بازار اين شهر، نشان مي‌دهد اين بناها با ساختار و بافت‌هاي همگون و نسبتاً سنتي، مطابق با شرايط اقليمي و نيازهاي مردم شكل گرفته اما امروز به دليل بي‌توجهي‌هاي صورت گرفته درمورد آن، دچار فرسودگي شده است.
امید است تا سازمان ها و نهادهای مسئول با بازسازی و بازآفرینی‌ای که، با مبنا قرار دادن فرهنگ مردمان این شهر است، در جهت جلوگیری از تخریب بیشتر این مجموعه برآیند تا شهر تکاب دوباره هویت تاریخی خود را بازیابد.