این مطلب برگرفته از سایت ” عابر شهر” است که توسط دکتر سید مهدی معینی در حوزه پیاده مداری و فضاهای شهری راه اندازی شده است.
همچنین این مطلب پبش از این در روزنامه شهرآرا منتشر شده است.
طرح میدان شهدا به عنوان یکی از طرح های مهم هسته مرکزی شهر مشهدا در سال ۱۳۸۵ در جریان یک مسابقه معماری با هدف نوسازی و بازسازی بافت فرسوده نزدیک حرم مطهر رضوی و گره گشایی ترافیک در این منطقه شهر به تصویب و عملیات اجرایی آن در اواجر دهه ۸۰ آغاز شد. برخی از این طرح به عنوان یک «پلازای بزرگ شهری» یاد می‌کنند. این طرح بلندپروازانه، البته همراه با مداخله آمرانه در بافت شهری و بدون مشارکت ساکنان با وسعت ۳۵ هکتار حدود ۷۰ پروژه عمرانی را با کاربری‌های مختلف اداری- تجاری- فرهنگی- مذهبی- اقتصادی- تفریحی- اقامتی و خدماتی در خودش جای داده است. طرح مذکور علاوه بر میدان شهدا به محور خیابان صاحب الزمان و منطقه هشت‌آباد هم نفوذ پیدا کرده است.
طرح میدان شهدا به سه منطقه عرصه میدان ( ۲۵ هکتار)، منطقه هشت آباد ( ۵ هکتار) و محور صاحب الزمان(عج) تقسیم می شود که طرح محور صاحب الزمان(عج) با ۵ هکتار مساحت یکی از مناطق سه گانه آن محسوب می شود. این محور حد فاصل میدان صاحب الزمان(عج) و خیابان دانشگاه است. این خیابان بخش عمده ای از جریان ترافیکی میدان توحید به خیابان دانشگاه و میدان سعدی را بر عهده دارد.
طول این خیابان ۵۰۰ متری که در گذشته بن بست بوده، اکنون با مداخله در بافت فرسوده قدیمی به عمق متوسط ۱۰۰ متری را می توان در مقیاسی بسیار کوچکتر همانند خیابان نواب تهران انگاشت، که با هدف بهبود وضعیت ترافیک و زیباسازی سیمای شهر طراحی محقق شده است. دو طرف این خیابان با ساختمان های چند طبقه هماهنگ طراحی شده است.
نقش این خیابان در حال حاضر تسهیل تردد سواره و کاهش مشکلات ترافیکی است. عرض سواره رو خیابان ۲۰ متر و پیاده رو های طرفین هرکدام پنج متر می باشد که بخشی از این پیاده رو ها ( حدود ۳ متر) مسقف می باشد. کاربری ساختمان های مجاور این خیابان تجاری ، اداری و مسکونی با زیر بنایی در حدود ۱۱۰هزار متر مربع است.حدود ۵۰ هزار متر مربع پارکینگ به منظور سرویس دهی به این ساختمان ها در طرح پیش بینی و احداث شده است.
خیابان صاحب الزمان یکی از مهم ترین پروژه های طراحی شهری مشهد بوده است که با مشارکت بخش خصوصی و شهرداری مشهد صورت پذیرفته است. منابع مالی این طرح از محل فروش اوراق مشارکت و آورده بخش خصوصی محقق شده است. در این پروژه، حجم ها و ارتفاع ساختمان ها مطابق نظر مشاور مادر و طراحی شرکت آرمانشهر و با توافق شهرداری البته به تبعیت از طرح فرادست و در قالب اجرای طرح تفصیلی مشهد انجام شده است. شرکت انبوه سازان هشتم به نمایندگی از طرف شهرداری مشهد کارفرمای این پروژه بوده است.
طراحی کل نماهای خیابان با الهام از ترکیب معماری سنتی و بومی ولی با حجم ها و جزئیات مدرن صورت گرفته است، بر اساس طرح مشاور ساختمان هایی در دو طرف خیابان پیشنهاد شده که هم بدنه مناسبی را برای خیابان احداث شده به وجود آورده و هم بازده اقتصادی مطلوبی را برای شریک بخش خصوصی به دنبال داشته است. برای هر بلوک، سه مشاور موظف شدند که هر کدام تعدادی از این بلوک ها را مطابق با ضوابط مشاور مادر، طراحی کنند. دو طبقه پارکینگ، دو طبقه تجاری و دو تا سه طبقه کاربری مسکونی یا اداری براساس موقعیت بلوک در هر بلوک پیش بینی شده است.
در جداره دو طرف خیابان صاحب الزمان(عج) به جهت انطباق با معماری سنتی بر مبنای اقلیم (به عنوان یکی از اصول پروژه) رواق های سرپوشیده ای پیش بینی شده است که تسهیلاتی برای عابرپیاده فراهم می آورد. عرض این رواقها 3.5 متر می باشد که در دو طبقه اول و همکف ایجاد شده است. به جهت ایجاد یک خیابان با اصول شهرسازی مدرن و جلوگیری از تخریب کف سازی ها و اختلال در زندگی روزمره مردم، شبکه تاسیسات شهری در قالب تونل مشترک تاسیسات جهت اجرای شبکه آب ، برق وتلفن و شبکه های جمع آوری فاضلاب و آب باران طراحی و در زیر خیابان ایجاد شده است و بدین وسیله دسترسی به تاسیسات شهری و همچنین توسعه و نوسازی انشعابات در داخل این تونل ها میسر شده است.
نقد طرح:
ابعاد پروژه نوسازی این محور را می توان به عنوان یک پروژه مهم شهرسازی بدون در نظر گرفتن منفعت عمومی،توسعه پایدار، سرزندگی عرصه عمومی و حق شهروندی دانست که در حال حاضر با وجود ادعای استفاده از رویکرد نوین طراحی شهری و تلاش های شهرداری مشهد با عدم استقبال مردم، یا به عبارتی حداقل عدم توفیق از بعد اقتصادی بعد از چند سال از اتمام، پروژه روبرو شده است. از منظر طراحی شهری با توجه به مولفه های سازنده کیفیت طراحی شهری (گلکار، ۱۳۷۹) از بعد عملکردی، تجربی-زیباشناختی و مسایل زیست محیطی انتقاداتی به خیابان صاحب الزمان به شرح ذیل وارد است:
- عملکردی:
در بحث کیفیت عرصه های همگانی خیابان صاحب الزمان با توجه به تجربه برگزاری مراسم شب های قدر در خیابان های مجاور حرم مطهر رضوی به علت رعایت طرح فاصله اجتماعی بهار ۹۹ در حرم امام هشتم(ع)، مدیریت شهری مشهد را بعنوان کارفرما اقتدارگرا که بدون جلب مشارکت ساکنان محلی در بهره برداری از خیابان با چالش جدیدی مواجه شد. چرا که برای برگزاری ایمن رویداد مذهبی ماه مبارک رمضان ناگزیر به مسدود سازی خیابان گردید. رواق های موجود در خیابان علاوه بر نکات مثبتی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، اما باعث کاهش امکان نظارت و مراقبت مخصوصاً در شب به علت نورپردازی نا کافی و وجود ستون های پهن و عریض در خیابان صاحب الزمان شده است که این امر با دانستن این نکته که نوع فعالیت های رایج در خیابان کم تنوع و عمدتاً از نوع برقی و الکترونیکی می باشد، موضوع مورد اشاره را حائز اهمیت ساخته است.
در مبحث ایمنی محیط و سلسله مراتب دسترسی به خیابان در برخی از ۱۰معبر فرعی متصل به خیابان صاحب الزمان، که بعضاً ورودی و محل خروجی پارکینگ های زیر سطحی خیابان هستند، باعث شده است هنگام ملحق شدن خودرو به خیابان اصلی یا دور زدن در عرض خیابان تصادفات جدی صورت پذیرد که معروف ترین حادثه منجر به تصادف خودروی سواری محمدرضا کلائی شهردار مشهد در مرداد ماه۹۸ و جرح ایشان در این محور شد. به طریق اولی نیز عبور عابران پیاده از عرض این خیابان که در دو طرف آن کاربری های اداری، تجاری و مسکونی بسیاری وجود دارد را شدیداً نا ایمن ساخته است. این موضوع باعث کاهش کیفیت سازگاری فرم شهری با شبکه سواره و پیاده گردیده است.
این خیابان از نظر استفاده گنندگان و همچنین از سوی جامعه محلی با عدم پذیرش روبرو شده و محدوده را با چالش هایی مواجه ساخته است. طراحی این محور با وجود آنکه در دهه اخیر صورت پذیرفته است، اما به عنوان یک خیابان کامل(Complete Street) جهت مدهای حمل و نقلی مختلف طراحی نشده است. لذا برای تردد دوچرخه، صندلی چرخدار و حمل و نقل عمومی هیچ تسهیلاتی در نظر گرفته نشده است. برای مثال اختلاف ارتفاع محل اتصال سطح رواق ها با معابر فرعی نه تنها برای سالمندان، زنان و کودکان حتی برای افراد عادی سالم و توانمند نیز خوشایند نیست. مضاف بر اینکه لبه های موجود بین پیاده رو و معابر فرعی به دلیل پارک خودروهای بسیار برای عبور مستقیم نیز پیوستگی ندارد. علاوه بر آن از آنجاییکه به دلیل عدم انعطاف پذیری طرح اجرایی برای تامین نیازهای متنوع محلی خصوصاً ساکنان مسکونی در خیابان تدبیری اندیشده نشده است. از طرف دیگر جداره خیابان در ساعات غیر اداری شبانه روز از فعالیت انسانی به علت غلبه کاربری اداری و تجاری بر کاربری مسکونی در بافت پیرامونی تهی می گردد و این موضوع باعث نا امنی استفاده کنندگان می شود. که نتیجه آن عدم سرزندگی و ایمنی محور به ویژه در شب بوده‌است. بدین اعتبار محدوده به لحاظ کیفیت عرصه همگانی و فضای شهری با فقر شدیدی مواجه است.
- تجربی-زیبا شناختی:
اگر نظم و پیوستگی جداره خیابان در جهت کاهش خوانایی را نادیده بگیریم، اما نمی توان از طراحی یکنواخت و تیپ عناصر کالبدی خیابان که موجب کاهش انعطاف پذیری در طراحی خلاقانه خیابان گردیده است، چشم پوشی کرد. از طرف دیگر هیچ وحدتی بین گذشته و طراحی امروز خیابان وجود ندارد. گویی که طراح عامدا از حفظ گذشته و تاریخ این محدوده از شهر حذر داشته و بافت کالبدی قدیمی خیابان را در پس پرده جداره مدرن خیابان پوشانیده است، چرا که هیچ احترامی برای بافت موجود در نظر گرفته نشده است.
ایجاد این محور جدید همانطور که در پوسته طرح تفصیلی به عنوان یک خیابان ۲۰ متری ( گذر) دیده شده و نمی توانسته به عنوان مقصد نهایی استفاده کنندگان تلقی شود چرا که با توجه به نوع مداخله و فرم طراحی معماری جداره و با توجه به اتصال آن به خیابان یک طرفه دانشگاه در جهت شرقی و غربی و عدم وجود دسترسی مستقیم به میدان شهدا، نمی توان انتظاری غیر از یک گذر ارتباط دهنده بین میدان شهدا و میدان صاحب الزمان را از آن داشت. لذا انتظار می رفت که مشاور محترم به منظور ایمنی پیاده و سواره با توجه به عرض و طول ۵۰متری آن با طراحی مناسب، ناخواسته میل به سرعت بالاتر برای زودتر رسیدن را در ذهن رانندگان خودروهای عبوری متبادر ننماید. به عبارت دیگر تدابیر کاهش سرعت سواره و ایجاد امنیت برای حضور پیاده با توجه به عرض زیاد محور در طرح ندیده گرفته‌شده‌است. علاوه بر اینکه سرعت بالای خودرو ها و پارک خودرو در معابر فرعی و حاشیه ای و غیر حاشیه ای و عدم وجود زمینه برای جذابیت های مطلوب انسانی را تقویت نموده است همچنین عملکرد و فعالیت کاربری های تجاری اداری موجود نیز کشش مکث، تفرج و اوقات فراغت را برای همگان ندارد. بنابراین می توان ادعا کرد خیابان مذکور انسان محور نبوده و پویایی و سرزندگی لازم را ندارد.
- زیست محیطی:
در بحث آسایش اقلیمی با اینکه سایه سار رواق های جانبی این معبر شرقی غربی پیادگان را از گزند آفتاب سوزان اقلیم مشهد حفظ می نمایید اما سرعت بالای حرکت وسایل نقلیه در این معبر عریض آسایش صوتی ساکنان در ساختمان های مجارو خیابان را در طول از ساعات ابتدایی روز تا شامگاه کاملاً برهم می زند و همچنین در کیفیت توجه به بستر طبیعی محیط، میزان استفاده از مصالح غیر طبیعی در محیط غلبه دارد و از عوارض طبیعی کمتری برای فراهم ساختن آسایش اقلیمی در محیط خیابان بهره گیری شده است.