• این متن با همکاری خانم شیوا شیرکانی تدوین گردیده‌ و تمامی نقشه‌ها و تصاویر (بغیر از تصاویر منبع‌دار) از آلبوم شخصی نگارندگان برداشت شده‌است.

شوشتر، فشرده‌ای از ایران بزرگ است؛ شهری که خود به تنهایی یک تاریخ است باید آن را از لابه‌لای کتاب‌های کهن و بناهای ویران گشته، جستجو کرد؛ شهری که دیر زمانی هم بزرگ، هم زیبا و هم مهم بود. شوش به معنی خوب و شوشتر را خوب‌­تر می‌­دانند. این شهر قدمتی چند هزار ساله دارد و متعلق به تمدن‌های ماقبل تاریخ است که شکوفایی آن در دوران­‌های هخامنشیان و ساسانیان بوده است. از نظر طبیعی و تاریخی، یکی از مهم‌­ترین شهرهای استان و کشور محسوب می‌­شود. [۱]

در این مقاله جاذبه‌های گردشگری و مجموعه‌های تاریخی شوشتر مورد مطالعه قرار‌گرفته است و سعی بر آن شده، که ظرفیت‌های تعریف فضاهای شهری متفاوت در آن مورد برسی قرار گیرد تا بتوان با بهره‌گیری از پتانسیل‌های فراوان موجود در منطقه و ایجاد پیوستگی ما بین عناصر تاریخی آن، شبکه گردشگری ویژه‌ای برای شهر تعریف نمود.

شناخت اولیه شهر شوشتر (حلقه آبی)

شوشتر از مهمترین شهرهای استان خوزستان است که در بخش مرکزی استان و در حاشیه جنوبی رود کارون و در مجاورت رود گرگر واقع شده است. این شهر چهارمین شهر بزرگ استان خوزستان است و در مسیر مواصلاتی بین شهرهای دزفول، مسجد سلیمان، اهواز و شوش جای گرفته است. شوشتر از زمان ساسانیان تا دوران پهلوی، مرکز و مهمترین شهر در منطقه خوزستان بوده اما در سال ۱۳۰۳ بدلیل مسائل سیاسی به‌دستور رضاشاه، مرکزیت استان خوزستان به شهر ناصری یا اهواز کنونی منتقل می‌­گردد.

شهرستان شوشتر در منطقه‌ای کم‌ارتفاع واقع شده است[۲] به‌طوری که ارتفاع شهر در نقطه مرکزی آن، ۶۵ متر از سطح دریاست. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به‌علت مجاورت با رودخانه کارون و وجود سدهای طبیعی و صخره­‌های اعجاب‌انگیز در مسیر آن رودخانه، امکانات مناسبی را برای اقوام مستقر در این منطقه فراهم گردانیده و ساکنین این منطقه نیز با پشتکار و دید کنجکاوانه از آن غافل نبوده و در حد توان از این موهبت خدادادی سود جسته‌اند. [۳]

رودخانه دست­‌کند گرگر، شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده است. هسته اولیه شهر در بخش غربی و در حدفاصل رودخانه کارون و گرگر تشکیل شده و توسعه یافته است. با افزایش جمعیت، شهر به سمت شرق رودخانه گرگر توسعه یافته و امروزه با دو پل سواره­‌رو، این بخش به هسته مرکزی شهر متصل شده است. شهر دارای ۴ ورودی اصلی است. ۲ ورودی از شمال شهر که با عبور از کارون از طریق دو پل آزادگان و شطیط به جاده دزفول متصل می‌­شوند، یک ورودی از جنوب شهر به جاده اهواز و یک ورودی هم از جنوب شرقی شهر به جاده مسجدسلیمان می‌­رسد. در بین این ورودی­‌ها، پل آزادگان و اتصال آن به محور شریانی شریعتی و سپس مرکز شهر، از اهمیت بالاتری نسبت به بقیه برخوردار است.

معرفی برخی از عناصر مهم و تاریخی شوشتر

1. پل آزادگان: بر روی کارون و در کنار پل بند قدیمی شادروان تاسیس شده است و مسیر اصلی ورودی شمالی شوشتر می‌باشد.
2. خانه مستوفی: این بنا، مربوط به دوره قاجاریه و گویا متعلق به یکی از مستوفی‌های آن دوره بوده و معماری بنا منحصر بفرد است. خانه مستوفی حیاط بزرگی دارد و نیز دارای اتاق‌ها، ایوان‌ها، پنجره‌‌ها و سایر عناصر است که همه نشان‌دهنده سبک معماری دوره قاجار می‌باشد. [۴]

3. پل شادروان شوشتر (بند قیصر): این پل بند مربوط به دوران ساسانی است. پل شادروان شوشتر قدیمی‌ترین پل جهان می‌باشد که دارای ۴۴ دهنه بوده و حدود ۵۰ درصد آن بازسازی شده است.[۵] ظاهراً این پل در طول تاریخ چند بار به عمد تخریب شده‌است. فردوسی در شاهنامه خود ابیاتی را در وصف ساخت پل شادروان آورده‌است.

یکی رود بد پهــن در شــوشتر      که ماهی  نکــردی برو برگـذر

برانــــوش را گفت گر هندسی       پلی ساز آنجا چنان چون رسی

که ما باز گردیم آن پل به جای       بمـــاند به دانــــایی رهنمای  [۶]

۴٫ بقایای قلعه سلاسل: این قلعه که در دوره ساسانی احدات شده دارای بخش‌هایی از قبیلی و خندقی بوده که در حال حاضر آثار و بقایای آن مشهود است. این قلعه زندان یا محل نگهداری والدین امپراطور روم بوده است. [۴]

۵٫خانه مرعشی: ﺍﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺩﻭﺭﻩ ﻗﺎﺟﺎﺭ ﺑﻮﺩﻩ است و دارای حیاط‌­های متعدد و تزئینات منحصر بفرد است. وجه تمایز آن با سایر خانه‌­های آن دوره، حفر شوادون در عمق زمین می‌­باشد.

6. سازه­­­­‌های آبی شوشتر: شناسنامه مهندسی آب و هیدرولیک جهان محسوب می شود و نمونه‌ای منحصر بفرد و کامل و استثنایی از فنون هیدرولیک در دوره باستانی به منظور استفاده بهینه از اراضی نیمه‌بیابانی توسعه یافته است. این اثر نمایانگر نبوغ خلاق بشر در گذشته می‌باشد. نظام آبی تاریخی شوشتر، ترکیبی از فنون گوناگون بود که برای تشکیل یک اثر در مقیاس بزرگ و قابل ملاحظه گردآوری شده‌اند.

7. باغ خان: باغ‌های خان در فاصله تقریبی ۳۰۰ متری از محوطه تاریخی آبشارها، که از یادگارهای ساسانیان است، قرار گرفته و آب مورد نیاز این باغ‌ها از طریق کانال‌های محوطه آبشارها و آسیاب‌ها تأمین می‌شود. باتوجه به این، گرچه از این باغ‌ها به عنوان باغ‌های دوره قاجاریه یاد می‌شود، می‌توان به جرئت شبکه آبیاری و کانال‌های آبرسانی این باغ‌ها را متعلق به زمان ساسانیان و هم‌زمان با محوطه تاریخی آبشارها دانست. [۷]

ارتباط مجموعه با شبکه معابر و فضاها
همان‌طور که در تصویر شماره ۱ مشاهده می شود بیشتر عناصر مهم و تاریخی در فاصله اندکی از یکدیگر و در ضلع غربی رودخانه گرگر واقع شده‌اند و خیابان شریعتی شریان اصلی متصل‌کننده بین این عناصر می‌باشد. این محور از پل آزادگان در ورودی شمالی شهر آغاز و با عبور از میدان باطنی و میدان ۱۷شهریور، به میدان پانزده خرداد در مجاورت مجموعه سازه­‌های آبی ختم می‌شود. فاصله مستقیم محور شریعتی تا هر یک از عناصر تاریخی مهم بشرح زیر است:

باتوجه به این‌که تمام این فواصل تا خیابان شریعتی، کوتاه و مناسب پیاده­‌روی هستند، لذا می‌­توان محور شریعتی را به یک محور ویژه گردشگری تبدیل کرد به‌طوری که این عناصر به‌صورت شبکه با محوریت این خیابان در کنار یکدیگر جای گرفته‌باشند.

تعریف شبکه گردشگری

از معایب موجود در زمینه گردشگری شهر شوشتر می‌توان گسستگی میان بناهای استراتژیک و عدم تعریف مسیر گردشگری  مناسب  بین عناصر تاریخی ، عدم برنامه ریزی مناسب به  منظور افزایش ظرفیت گردشگر آن ، عدم تعریف ورودی  و پیش ورودی در خور شخصیت آثار نام برد.

شهر دارای چندین ورودی متفاوت می‌باشد که هرکدام می‌بایست طراحی و آماده  پذیرش گردشگران و معرف آثار زیبای خود به آنان باشد، اما ورودی شمالی که در تصویر شماره ۲ نیز مشخص شده است می‌تواند گزینه‌ای مناسب جهت شاخص شدن باشد، زیرا در امتداد شریان اصلی متصل‌کننده عناصر تاریخی به یکدیگر می‌باشد و ورودی آن بر روی پل  قرار دارد، که به‌خودی‌خود نمادی است از جریان آب  و می‌تواند معرف خوبی از شهر (حلقه آبی) و آسیاب‌های آبی باشد و پس از آن شریان شریعتی می‌تواند به یک خیابان گردشگری تبدیل شده و با توجه به نیاز گردشگران استانداردسازی شود.

بنابراین شروع مسیر گردشگری از بدو ورود به شهر از طریق پل آزادگان و اتصال آن به خیابان شریعتی است. در همان ابتدای خیابان، امکان بازدید از پل بند شادروان، خانه مستوفی و بقایای قلعه سلاسل میسر است. با کف‌سازی مناسب مسیرها و طراحی کناره نهر داریون، این فضاها دلنشین­‌تر خواهدبود. در ادامه مسیر با حرکت در ادامه خیابان شریعتی و تماشای بازار و زندگی روزانه مردم، به مجموعه سازه‌های آبی شوشتر نزدیک می‌شویم. قبل از بازدید از سازه­‌های آبی،  پنجمین مقصد گردشگری، خانه مرعشی است که برای رسیدن به آن باید در مسیر فرعی به سمت جنوب حرکت کنیم. مسیری پرپیچ‌و‌خم که هر گردشگری را برای رسیدن به مقصد ناچار به سوال از مردم می‌کند. این مسیر باید همانند مسیر دسترسی به خانه مستوفی با کف­سازی متمایز و مخصوص پیاده، راه را برای گردشگران روشن و هموار سازد. از حیاط خانه مرعشی، نمایی بسیار جذاب از سازه­‌های آبی شوشتر نمایان است. این تصویر شوق را برای ورود به این مجموعه دوچندان می‌­کند. در ادامه مسیر به سمت خیابان شریعتی بازگشته و به مجموعه سازه­‌های آبی می‌­رسیم. پیشنهاد می­‌شود خیابان شریعتی از میدان ۱۵خرداد تا تقاطع خیابان عبدالله بانو (بخشی از خیابان شریعتی که مجاور مجموعه سازه‌­های آبی قرار دارد)، برای ارتقای کیفیت محیط و احترام به مجموعه تاریخی، در ساعاتی از روز به پیاده‌راه تبدیل شود تا گردشگران به دور از واهمه حرکت اتومبیل قبل از ورود به مجموعه به‌خوبی شاهد عظمت  آن باشند  و از دیدن دورنمای آن لذت ببرند این در حالی است که اکنون فضاهای اطراف و ورودی این مجموعه زیبا به خوبی برای پذیرش گردشگران  طراحی نشده است و مسیر ورودی آن به دور از دسترس بازدیدکنندگان و دور از شان مجموعه می باشد.

در ادامه مسیر و در امتداد مسیر آبی آسیاب‌ها، به باغ خان هفتمین عنصر تاریخی و گردشگری شهر می‌رسد. پیشنهاد می‌گردد با طراحی مسیر آبی و صخره­‌ای از مجموعه سازه­‌های آبی تا باغ خان و فراهم کردن وسایل نقلیه آبی متناسب با فضا، گردشگران را از این مسیر هدایت کرد تا ضمن درک هویت واقعی آب و باغ خان، این دو عنصر مهم را به‌صورت ویژه به‌هم متصل نمود. گردشگران می‌­توانند در انتهای مسیر گردشگری خود، پس از ورود به باغ خان از طریق رود گرگر، در فضای سبز دلنشین و پرآب باغ استراحت کرده و از طریق خیابان امام‌خمینی خارج شوند.

منابع:

1. سلحشور ، حکیمه :”شوشتر ،شهر آبشارها و سازه‌های آبی ،مجله رشد آموزش جغرافیا شماره ۸۹ -از ۴۰ تا ۴۵ (۱۳۸۸).
2. حاج کاظم‌پور کاظم: جغرافیای تاریخی خوزستان، انتشارات آیات چاب، (۱۳۷۳).
3. طهان ، فرزاد -حسینی ، سید بهشید –نقی‌زاده ، محمد ،”پدافند غیر عامل “زمستان ۱۳۸۸-شماره۱-از ۴۹تا ۶۰٫
4. شعبانی پور، شهناز ، “نگاهی به آثار باستانی شوشتر ،کرمانشاه ،کردستان ،همدان و لرستان، رشد آموزش تاریخ ۱۳۸۹-شماره ۴۰-از ۴۷تا۵۳٫
5. کریستین سن، آرتور. ایران در زمان ساسانیان، ترجمهٔ رشید یاسمی. چاپ پنجم. تهران: انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۷.
6. شاهنامه فردوسی، نسخه مسکو، جلد هفتم.
7. پورجعفر ،محمدرضا ،رستمی ، ثریا ،پورجعفر ، علی ،رستمی ، محسن ،”باغ ایرانی ، تصویری عینی از بهشت توصیفی قرآن با تاکید بر آیات سوره واقعه”،اندیشه معماری ۱۳۹۵ سال دوم –شماره ۲ –از ۱تا ۱۴٫