گرد بازار بگرد اینک و احوال ببین       چو تو خود مینگری من نکنم قصه دراز
(ناصر خسرو)

تجارت به عنوان یک مبادله اجتماعی بین انسان‌ها از مهمترین فعالیت‌هایی است که روزانه انجام می‌شود. هر فعالیتی در قالب فضا و مکان‌های مخصوص به خود صورت می‌پذیرد. بازار مکان صورت پذیرفتن تجارت است. مکانی است که گروه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی از هر قشری در آن حضور پیدا کرده و با هم ارتباط برقرار می‌کنند و یکدیگر را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بازار در لغت‌نامه دهخدا به صورت زیر آمده‌است:
بازار دو رسته از دکان‌های بسیار در برابر یکدیگر که غالباً سقفی آن دو دو رسته را به یکدیگر می‌پیوندد، میدان داد و ستد، کوی سوداگران.
بسیاری از محققان بازار را به عنوان ستون فقرات شهر در اکثر شهرهای ایران معرفی کرده‌اند. در دوران اسلامی، مسجد جامع، مدرسه، آب انبار، حمام، کاروانسراها، میادین و … هر کدام انبوهی از کارکردهای مذهبی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و … به بازار می‌بخشد به گونه‌ای که ویرت بازار را عنصری می‌داند که به وسیله آن می‌توان شهرهای اسلامی را از کلیه شهرهای ادوار مختلف تاریخ باز شناخت.

دزفول در حاشیه شرقی رودخانه دز شکل گرفته‌ و گسترش پیدا کرده است. شهر قدیم دزفول در دو قسمت شمالی و جنوبی آن دارای تفاوت‌هایی است. در قسمت شمالی که بخشی از شهر بر روی شیب حاشیه رودخانه شکل گرفته است، معابر به صورت شرقی- غربی به سمت رودخانه شکل گرفته‌اند. این معابر کوچه‌هایی با شیب تند هستند که گاهاً به صورت پله نیز درآمده اند و در اصطلاح محلی این کوچه‌ها را «بندار» می‌نامند.
قسمت جنوبی شهر قدیم، در شمال پل ساسانی قرار دارد. معابر این محدوده  به تبعیت از شیب طبیعی، شمالی – جنوبی شکل گرفته‌اند. بازار اصلی شهر در میانه شهر و درکنار محله قلعه شکل گرفته بود. هسته اصلی این بازار از مغازه‌های خرده‌فروشی تشکیل شده است.

رضا مسعودی نژاد در مقاله خود شهرهای ایران پیش از دوران مدرن را به ۲ دسته گونه‌بندی می‌کند:
۱٫ شهرهایی با اقتصاد غیر بازرگانی
۲٫ شهرهایی با اقتصاد مبتنی برتجارت
بازار در شهرهایی با اقتصاد مبتنی بر تجارت ستون فقرات شهر را شکل می‌دهد و مرکز فعالیت‌های اقتصادی و خاستگاه بازخوردهای اجتماعی است. در شهرهایی با اقتصاد غیر بازرگانی بازار به صورت خرده‌فروشی است و برعکس بازار‌های دیگر ارتباط مستقیمی با فضاهای مهم اجتماعی – فرهنگی ندارد. بازار دزفول از جمله بازارهای خرده‌فروشی است. در این بازار نه تنها از مراکز بزرگ اجتماعی شهر، بلکه از چهارسوق و کاروانسرا و … هم خبری نیست. در اطراف هسته اولیه بازار، راسته‌ها به صورت موازی شکل گرفته‌اند. راسته‌ی آهنگران، نمدمالان و … از آن جمله‌اند که بازار به وسیله همین راسته‌ها به معابر اطراف و از آن طریق به بافت مسکونی متصل می‌شود.

تصویر شماره ۱: راسته آهنگران بازار دزفول، منبع: آلبوم شخصی نگارنده، زمستان ۹۵

در حال حاضر، پوشش اصیل بازار جای خود را به پوشش ناهماهنگ و نامتجانسِ کم ارزش داده است. بازار دزفول سقف و پوشش دائمی ندارد. در گذشته از پارچه و چوب به منظور پوشش سقف استفاده می‌شد که در مقابل مهمترین عوامل آزاردهنده اقلیمی «تابش مستقیم آفتاب و رطوبت زیاد» کاربرد مناسبی داشت. اکنون خرپای فلزی با پوشش ایرانت توانایی بازار را در مقابل شرایط اقلیمی محدود ساخته است.

تصویر شماره ۲: پوشش ناهماهنگ و نامتجانس بازار، منبع: آلبوم شخصی نگارنده، زمستان ۹۵

از جمله تفاوت‌های بازار دزفول با بازار‌های مهم کشور را می‌توان در موارد زیر بیان نمود:

  • مسقف نبودن بازار دزفول
  • نداشتن نقش سیاسی و اجتماعی
  • عدم ارتباط مستقیم با مراکز مهم بزرگ اجتماعی نظیر مسجد جامع
  • نداشتن چهارسوق، تیمچه و…

 

لینک کوتاه